Ura oso garrantzitsua da gizakiarentzat, ia bi herenetara iristen da. Gorputzeko ehunetan eta organoetan dago, eta, gainera, funtsezkoa da gorputzaren bizi-prozesuetarako. Urik gabe, ezingo genuke hiruzpalau egun baino gehiago iraun. Urak izaki bizidun guztiengan duen garrantzia erabakigarria da; izan ere, ekosistema naturalak integratzen dituen naturako elementu bat da, eta funtsezkoa da biziraupenerako eta bizitzari eusteko. Urik gabe, ezingo lirateke geratatu bizitza ugaltzeko beharrezko prozesu biologikoak.

Urak giza bizitzarako duen garrantzia gorabehera, 2010. urtera arte ez da giza eskubide gisa hartu, baina giza eskubidetzat jo arren, herrialde batzuek ondasun pribatu bihurtzea erabaki dute, eta larriagotu egin dute ura eskuratzeko pertsona askoren egoera. Beste herrialde batzuetan, ordea, arazoa kanpo faktoreek eragiten dute, hala nola klimak eta gaur egungo COVID-19aren pandemiak, eta urak berebiziko garrantzia du horren aurkako borrokan.

Artikuluak buletin honetan...

• 1
  Ura giza eskubide gisa
• 2
  Ura eta Garapen Jasangarrirako Helburuak
• 3
  Ura eta COVID-19 birusa
• 4
  Ura, ondasun publikoa?
• 5
  WASH, 2030 Agendan
• 6
  Ura Kebemer-en (Senegal)

2002. urtean, Eskubide Ekonomiko, Sozial eta Kulturalen Batzordeak onartu egin zuen ura eskuratzeko eskubideari buruzko 15. Ohar Orokorra. 1. artikuluan ezartzen da ura edukitzeko giza eskubidea ezinbestekoa dela giza bizitza duina bizitzeko. Geroago, 2010eko uztailaren 28an, Resolución 64/292 Ebazpenaren bidez, Nazio Batuen Batzar Nagusiak berariaz aitortu zuen ura eta saneamendua izateko giza eskubidea, eta berretsi zuen edateko ur garbia eta saneamendua funtsezkoak direla giza eskubide guztiak gauzatzeko. Ura izateko eskubideak ez du esan nahi pertsonek edateko ura eskura izan behar dutenik bakarrik, baldintza batzuk ere bete behar dira. Hala nola: pertsona bakoitzeko ur kopurua (erabilgarritasuna), osasungarria izatea inolako kutsadurarik gabe eta kolore eta zapore onargarriak izatea (kalitatea), eta erraz eskuratzeko modukoa eta merkea izatea (eskuragarritasuna). Garrantzitsua da kontuan hartzea estatuek ez dutela soilik norberaren eta etxeko erabilerarako ur-hornidura bermatu behar; halaber, neurriak hartu behar dira elikagaiak ekoizteko uraren eskuragarritasuna eta iraunkortasuna, ingurumen-higienea, bizirauteko bitartekoen segurtasuna eta dagozkion kultur praktikez gozatzea bermatzeko.

2015eko irailaren 25ean, munduko liderrek helburu jasangarri (GJH) orokor batzuk ezarri zituzten garapen jasangarrirako agenda berri baten zati gisa; agenda horren helburu espezifikoak hurrengo 15 urteetan lortu behar dira. Hala, 2030 Agenda sortu zen, agenda integrala eta dimentsio anitzekoa (garapen jasangarriaren hiru dimentsioei buruzkoa: ekonomikoa, soziala eta ingurumenari dagokiona). 2030 Agenda giza eskubideen esparruan oinarritu da, kontuan hartuta haien ezaugarri diren integraltasun, unibertsaltasun, zatiezintasun eta interdependentzia printzipioak.

2030 Agendan finkatu diren 17 helburuak bost eremu handiren inguruan antolatu dira, "gizateriarentzat eta planetarentzat garrantzi kritikoa" dutela iritzita (NBE, 2015), eta ingelesezko izenen arabera 5P-ak bezala izendatu dira, irudi honetan ikusten den bezala:

6. GJHa gizateria guztiarentzako uraren eskuragarritasuna, kudeaketa jasangarria eta uraren saneamendua bermatzera bideratuta dago. Nazio Batuen Erakundearen (NBE) datuen arabera, edateko ura eta saneamendua eskuratzeko orduan hobekuntza txiki bat lortu bada ere, oraindik hiru pertsonatik batek ez du edateko ur osasungarria eskuratzeko aukerarik, bost pertsonatik bik ez dute oinarrizko instalaziorik eskuak urarekin eta xaboiarekin garbitzeko, eta 673 milioi pertsonak baino gehiagok aire librean egiten dute txiza eta kaka.  Gainera, ez dezagun ahaztu horrek nola eragiten dien emakume eta neskei; izan ere, haiek dira ura biltzeko ardura dutenak txorrotako urik ez duten etxeen %80tan.

6. GIHaren xedeen artean, honako hauek lortu nahi dira: 2030erako ura arrazoizko prezioan eskuratzea eta sarbide unibertsala eta bidezkoa izatea; saneamendu-zerbitzuetarako sarbidea, arreta jarriz egoera zaurgarrian dauden neska, emakume eta pertsonengan; uraren kutsadura murriztea, kalitatea hobetzeko; uraren erabilera arduratsua; eta ekosistemak babestea eta garapen bidean dauden herrialdeei laguntzea, haiek dutelako premia handiena urarekin eta saneamenduarekin lotutako programak sortzeko.

Gainera, 1. GJHaren 1.4 xedeak, hau da, pobrezia bere forma guztietan ezabatzeak, oinarrizko zerbitzuetarako sarbide unibertsala eskatzen du, adibidez, ura eskuratzea; eta 4. GIHaren 4a xedeak, kalitateko hezkuntzari buruzkoak, zehazten du eskola guztiek izan behar dituztela saneamenduko, uretako eta eskuak garbitzeko oinarrizko instalazioak. 5. GJHak, genero-berdintasunari buruzkoak, bere xedeetan jasotzen du, halaber, "emakumeek eskubide-berditasuna izatea baliabide ekonomikoei dagokienez, eta erreformak abiaraztea jabetza eta lurraren eta beste ondasun mota batzuk, finantza-zerbitzuak, oinordetza eta baliabide naturalak kontrolatzeko, estatuko legeekin bat etorriz". Baliabide natural horien artean dago ura eskuratzea, giza eskubide gisa.

GJHen azken txostenak (2019) orain arte egindako ahaleginak erakusten ditu, eta datu itxaropentsu batzuk ematen ditu; hala, edateko ur osasungarriaren eskuragarritasuna 2000. urtean %61 izatetik 2017. urtean %71 izatera pasatu da. Gainera, modu seguruan kudeatutako saneamendu-zerbitzuak erabiltzen dituzten munduko biztanleen proportzioa %28tik %45era igo da 2000tik 2017ra. Kopuru horiek gorabehera, txostenak zenbait ondorio atera ditu, eta horietan azaltzen du berehalako neurriak hartu behar direla milaka milioi pertsonari edateko ura eta modu seguruan kudeatutako saneamendua emateko. Horrez gain, esaten du ur-eskasiak eragindako estresak kontinente guztietako pertsonei eragiten diela eta berehalako neurri kolektiboak hartzea eskatzen duela, gaur egun herrialdeen herenek estres-maila ertain-handia jasaten baitute ur-eskasiagatik (Garapen Jasangarrirako Helburuen Txostena, 2019). 

COVID-19 pandemiak saneamenduak, higieneak eta ur garbia behar bezala eskuratzeak duten garrantzia azaldu du, gaixotasunak prebenitzeko eta saihesteko. Osasunaren Mundu Erakundearen arabera (OME), eskuak maiz garbitzea da ekintza eraginkorrenetako bat  patogenoen hedapena murrizteko eta infekzioak prebenitzeko, COVID-19 birusa barne (COVID-19ari erantzuna). Hortaz, birusa geldiaraztea eta prebenitzea zaildu egiten da ur-eskasia handieneko eremuetan (Noemi García, 2020).

Eskuak garbitzearen eta higienearen garrantzia hain da handia, ezen GJHetan adierazle bat baitago "etxean eskuak urez eta xaboiz garbitzeko instalazioak dituzten biztanleen proportzioari" buruzkoa, eta etxeen inkestek gero eta gehiago jasotzen dute horri buruzko atal bat.

Eskuak garbitzeaz gain, birus honetatik babesteko beste modu bat maskarak, eskularruak eta gel desinfektatzaileak dira. Elementuok funtsezkoak bihurtu dira, baina oso kaltegarriak dira ez badugu erantzukizunez jokatzen botatzeko orduan. Plastiko bidezko kutsadura zen COVID-19aren aurreko erronka globaletako bat, baina eskularruak eta maskarak masiboki erabiltzeak produktu horiekin kutsatutako hondartzen irudiak erakutsi dizkio mundu osoari berriki (Ana Gutierrez, 2020 COVID-19 y su impacto en el medioambiente). Vivir sin plástico-tik uste dute mezu bera eman behar dela behin erabiltzeko maskarak behar bezala botatzeko eta beste edozein hondakin behar bezala botatzeko; hala ere, COVID-19ak pandemiaren aurreko hondakinak biderkatu ditu, eta hondakinak behar bezala botatzeko ekintzak berdina izan behar du. Horregatik, orain, inoiz baino gehiago, kontzientziatzeko unea da, gaur egun bizi ditugun ondorioak larriagotu ez daitezen.

Ura baliabide mugatua da, eta bizitzarako eta osasunerako funtsezko ondasun publikoa. Ura izateko giza eskubidea ezinbestekoa da duintasunez bizitzeko. Nazio Batuen Erakundeak eta Hezkuntza, Zientzia eta Kulturarako Nazio Batuen Erakundeak argi eta garbi adierazten dute ura sektore publikoan mantendu behar dela, planetaren eta gizateriaren bizitzarako ondasun funtsezkoa eta ordezkaezina delako, baita 2010ean onartutako giza eskubide bat ere.

Hala ere, zenbait herrialdetan ondasun hau pribatizatu edo sektore pribatuari eman zaio. Txileren kasuan, ur iturrien pribatizazioa Augusto Pinocheten dikaturarekin etorri zen, 1980an konstituzioa onartu zenean, alegia. Gaur egun, Txilek Latinoamerikako tarifa altuenak ordaintzen ditu edateko ura kontsumitzeko; izan ere, ura, enpresa transnazional handien jabetzakoa da (Rodrigo Mundaca, "Chile ha privatizado por completo el agua, lo cual significa que el robo esta institucionalizado", 2020ko otsaila). Arazo nagusietako bat da Txilek palta edo ahuakate monolaborantza duela ezaugarri, eta jatorri tropikaleko fruta-arbol horrek ur kantitate handia eskatzen duela.

Ondorioz, ura ondasun komun gisa defendatzeko borrokatzen duten hainbat mugimendu jaio dira, hala nola Movimiento de Defensa por el acceso al Agua, la Tierra y la Protección del Medioambiente (MODATIMA) 2010ean sortua eta 15 urte daramatzana gatazka hori agerian uzten. 2016an urrats garrantzitsua eman zuten nazioartena ezagutzera eman zirenean, Alemaniako telebistaren erreportaje bati esker: “Palta superalimento asesino ambiental”.

Frogatu ahal izan da ura pribatizatzeak emaitza negatiboa eta eragikortasunik ez duela. Beraz, garrantzitsua da herritarrak konbentzitzea ura, ondasun negoziagarria baino gehiago, oinarrizko eskubidea dela; horregatik, borrokan jarraitu behar da estatuak ondasun preziatu horri babesa ematen diola bermatzeko.

Ingelesezko WASH siglak ura, saneamendua eta higienea (water, sanitation, hygiene) adierazten dituen akronimoa da. Hiru gai independente direla dirudien arren, elkarlotuta daude, baten presentzia bestearen menpe baitago. Adibidez: komunik egongo ez balitz, ur-iturriak kutsatuta egongo lirateke; ur garbirik gabe, ezingo genuke higiene-praktika egokirik gauzatu (Urari, saneamenduari eta higieneari buruz). 

Nahiz eta ahaleginak egin "uraren eta saneamenduaren eskuragarritasuna eta kudeaketa jasangarria guztiontzat bermatzearekin" lotutako GJHak lortzeko, oraindik ere gabeziak daude, hala nola finantzaketa eta giza baliabide eskasak, uraren gobernantza edo ur-segurtasuna. Kalkuluen arabera, egunero, 800 haur baino gehiago hiltzen dira kalitate txarreko urak, saneamenduak eta higieneak eragindako prebenitzeko moduko gaixotasunen ondorioz; 2.400 milioi pertsona inguruk ez dute oinarrizko komunik, eta 663 milioi pertsonak ez dute ur garbia eskuratzeko aukerarik. 

Defizientzia horiek eta beste batzuk lantzeko, Unicef eta Munduko Bankuak WASH-BAT sortu zuten, sektorea aztertzeko eta monitorizatzeko tresna bat, 2011n garatua, botila-lepoak egiteko aurrekontu marjinalaren ikuspegiaren baitan (Marginal Budgeting for Bottlenecks approach). Helburua da WASHen aldeko ingurunea ebaluatzea, nazio-mailan, eskualde-mailan, zerbitzu-hornitzaileen mailan eta komunitate-mailan jarraipena eginez jasangarriak eta eraginkorrak

diren zerbitzuetarako oztopoak ezabatzeko.

Kebemer departamentua Louga eskualdean dago. Eguzki-erradiazio handia dauka, eta ondorioz, baita tenperatura altuak ere; urteko batezbestekoa 28°C-koa da. Lurzoruak eskasak dira, bai propietate fisikoetan bai emankortasunean, eta horrek eragina du inguruko nekazaritza-ekoizpen txikian. Gainera, azken urteotan klima-aldaketaren ondorioak bizitzen ari dira: desertifikazioa eta ur-baliabideen galera. Ura beharrezko baliabidea da elikagaiak ekoizteko, osasunerako eta edozein testuinguruko bizitzaren funtsezko beste alderdi batzuetarako; izan ere, zuzenean eragiten dute eremu horretan bizi diren emakumeen eta gizonen giza garapenean (elikagaien segurtasunik eza eta bizi-kalitate baxua). 

Kebemer departamenduan arazoa da ura eskuratzea; bereziki, landa-komunitateetan, ez baitago azpiegiturarik komunitate gehienen beharrak asetzeko, eta azpiegitura dagoen komunitateetan oker kudeatzen da edateko ura. Izan ere, Kebemerren 458 iturri baino ez daude edateko urarekin, Darou Mousty, Ndande eta Sagatta komunitateetan. Horretarako, 2015ean, gobernuak ura eta saneamendua bateratzeko eta eboluzionatzeko programa jarri zuen abian, Edateko uraren eta saneamenduaren milurteko programaren (PEPAM) bidez.

Kebemerreko biztanleek ura izateko eskubideaz gozatu dezaten, 2015ean, Nazioarteko Elkartasunak, FADECekin (Kebemerreko Garapen Komunitarioko Elkarteen Federazioa) batera, "Ingurumen Diagnostikoa" egin zuen departamentu honetan, desertifikazioaren aurka borrokatzeko eta landa-komunitateen gizarte- eta ingurumen-garapena lantzeko. Eta emakumeen egoeran sakontzeko eta haien beharrei erantzun ahal izateko, osteko diagnostikoa egin zen 2015 eta 2016 artean: "Kebemereko desparekotasun-harremanei buruzko diagnostiko-oinarriaren lerroa". Proiektua gizarte- eta ingurumen-arloko eta garapen jasangarriko estrategia zabal baten parte da, zeina babestu egiten duen Solidaridad Internacional – Nazioarteko Elkartasunak, 2004az geroztik, Louga eskualdean (Senegal), tokiko bazkide duen FADECekin batera.

Gaur egun, zonalde berean lanean jarraitzen da, Leioako eta Irungo udalek lagundutako (Garapenerako Lankidetza Proiektuen 2019ko deialdiak) hirugarren fasean, zeinaren bidez Thieppeko Komunako 15 herri eta herrixkarentzako ur eta saneamendurako sarbidea lortu nahi den, edateko ur iraunkorra eskuratzeko giza eskubidea bermatuz, kalitatezkoa eta biztanleentzat irisgarria izango dena. Gainera, proiektuak estrategia bat du emakumeek edateko ura eta saneamendua hornitzeko sistemaren kudeaketan parte-hartze aktiboa eta arduratsua izan dezaten sustatzeko. Horretarako, Zuzendaritza Batzorde bat sortzea aurreikusi da, bederatzi pertsonak osatua (4 gizon eta 5 emakume), eta horietako bakoitzak talde jakin batzuen interes estrategikoak ordezkatuko ditu: emakumeak, gizonak, nekazari gazteak eta abar. Azkenik, azpimarratzekoa da inguruko irrati komunitarioaren bidez (Radio GoorGoorlu FM 104.0) irratsaioak egin direla, ingurumen-sentsibilizazioarekin lotuta, uraren inguruko kultura berri bat sortzera bidean.

Ekimen horiek gauzatzean, ura eskuratzeko azpiegiturak instalatzeaz gain, COVID-19 pandemiaren egoerarekin behar-beharrezkoak direnak, gaitasunak sortzen ari dira emakumeek uraren kudeaketan protagonista izan daitezen.

Laguntzailea:

Leioako Udala

Irungo Udala