Zer da Saharaz hegoaldeko literatura? Afrikarrek egindako literatura? Edo beste herrialdeetara emigratu behar izan zuen diasporak egindako literatura? Edozein hizkuntza afrikarretan idatzitakoa al da? Ala Europako hizkuntzetan idatzitakoa?

Oso zaila da definitzea zen den literatura afrikarra edo, zehatzago, Saharaz hegoaldeko literatura. Zaila den bezala definitzeabeste edozein kontinentetako literatura. Baina horri gehitzen badiogu terminoa mugatzeko saiakerek sortu duten eztabaida andana, zailtasunak enegarrenez biderkatzen dira.

Gure asmoa, hala ere, ez da literatura afrikarraren kontzeptuak sortu dituen teoria edo eztabaidetan sakontzea. Gainera, Chika Unigwe idazle nigeriarrak esan bezala, “literatura entitate homogeneo batera mugatzen dugun bakoitzean, mugatu egiten ditugu ere autoreak etaidazkera”. Dena den, asmoa ibilbide laburra egitea da, behintzat sarrera bat, orokorra bada ere, frogatu ahal izateko literatura hori guztiz ezezaguna dela, eta, zoritxarrez, estereotipo mordoaren menpe dagoela.

Bestalde, ondorioztatuko dugu literatura mota horrek azkenaldian indarra eta interesa hartu dituela, munduan gehien saldu diren nobelen zerrendei azkar erreparatuta, eragin handiena duten pertsonak ikusita edo Literaturako Nobel Sarietarako hautagaien kinielei begiratuta.

Inoiz ez da beranduegi zegokion espazioa berreskuratzeko; izan ere, Saharaz hegoaldeko literaturak berezitasun asko ditu, eta horrek bihurtzen du apartekoa eta are interesgarriagoa.

Coetzee idazleak adierazi bezala:    

“Hitz idatzia historian berandu iritsi zen Saharaz hegoaldeko Afrikara. Horregatik, liburuak ez dira inoiz tresna nagusia izan Afrikan kultur materialaren transmisiorako. Afrikak, funtsean, ahozkotasunari eusten dio hitzaren kulturan”.

Hain zuzen ere puntu honetan, gehien zabaldutako estereotipo bat hautsi behar dugu; Afrika beltzeko literatura ekoizpena baxua dela dioen horrekin, alegia. Errealitatetik oso urrun dago hori, aurrez kontuan hartzen badugu literatura horrek nagusiki ahozko izaera duela. Gainera, hainbat oztopo daude, hala nola kontinenteko alfabetatze eta eskolatze maila baxua, oraindik ahula den banaketa-sarea, edo irakurketa kulturaren falta. Ondorioz, literatura idatzia ez dago beste geografietan bezain zabaldua.

Horrela, ahozkotasunak diziplina askotarikoa, aberatsagoa eta konplexuagoa bihurtzen du Saharaz hegoaldeko literatura, zeinak oso gai zabalak lantzen dituen, Antjie Krog kronistak esan bezala:

“Hegoafrikan, jendea bezain anitzak dira gaiak. Badago Afrikako literaturan azaleratzen ari den alderdi postkolonial bat, baina badago beste alderdi bat ere, baztertuak izan diren pertsonekin lotutakoa. Unibertsitatean idazketa sortzailea irakasten diegu komunitate  
zaurgarrietako taldeei. Bertan, gero eta garrantzi handiagoa hartzen ari dira indarkeria, intzestua eta bortxaketa bezalako gaiak.

Ipuinak, kondairak, esaerak, abestiak, nobela, saiakera, poesia eta abar luze batek eratzen dituzte Saharaz hegoaldeko literaturan topatu ditzakegun formak eta estiloak, literatura horren adierazkortasun aberatsa definitzen dituztenak.

Idazle nagusien artean Nobel saridunak aipatu ditzakegu: Wole Soyinka (1986an Literaturako Nobel Saria jaso zuen lehen afrikarra), Nadine Gordimer, edo John Maxwell Coetzee, Chimamanda Adichie emakume idazlea, Mia Couto, Fatou Diome, Moussa Kounate, Chinua Acheve, Alain Mabanckou, eta abar luze bat.
 

Artikuluak buletin honetan...

• 1
  AHOZKO LITERATURA AFRIKAN
• 2
  EMAKUMEA, BELTZA ETA ETORKINA: GUZTIOK IZAN BEHARKO GENUKE FEMINISTA
• 3
  KEN BUGUL EDO AUKERATZEKO ASKATASUNA
• 4
  HIZKUNTZA DA ZAPALKUNTZAREN TRESNA
• 5
  Bibliografia

Ezin dugu Saharaz hegoaldeko literaturaz hitz egin, ez badugu aipatzen eta azpimarratzen daukan ahozko izaera nagusia, bai jatorrian eta baita gaur egun ere. Izan ere, ahozko forma horietako asko bizirik daude gaur egun, eta bestelako diziplinetan txertatzen dira; hala nola antzerkigintzan, edo nobela eta poesia bezalako idatzizko adierazpideetan erabiltzen dira, besteak beste.

Ahozko literatura nagusi izan da XX. mendeko lehen erdira arte, eta horri esker bizitza kultural eta politikoaren zati handi bat ia ukigabe iritsi zaigu.

Horren adibide da Sundiata Keita enperadorearen epopeia handia, beharbada gaur arte mantendu den ahozko kontakizun ezagunena.
Honakoa dio literatura afrikarrari buruzko Wikipediako sarrerak

“Ahozko literatura hitz lauz edo bertsotan egon daiteke. Hitz laua, maiz, gai mitologiko edo historikoei buruzkoa da, eta ipuinak izan ditzake. Afrikako ipuin kontalariek teknika bat erabiltzen dute sarri, zeinaren bidez erantzun bat espero duten entzuleen aldetik. Poesia abestu egiten da maiz, eta barne hartzen ditu: narratiba epikoa, errituetarako bertsoak, eta gobernatzaileentzako edo pertsonaia garrantzitsuentzako poemak. Badaude ere maitasunari edo lanari buruzko kantak, haurrentzakoak, esaera zaharrak eta asmakizunak”.

Bitxia bada ere, eta datu oso ezaguna ez den arren, ahozko tradizioan emakumeek izan dute rol nagusia. Horregatik, gaur egun, nabarmentzekoa da idazleen artean dagoen emakume proportzioa.

Bestalde, ahozko literaturaz hitz egin nahi badugu, ezin dugu aipatu gabe utzi Griot delakoa. Griota istorio narratzailea da, juglare antzekoa edo musikari ibiltaria, ahozko tradizioa gordetzen duen figura gorena, eta tribuaren edo herriaren memoria zaintzeko helburua duena. Griotaren trebetasunen artean, aipatzekoak dira ahotsa erabiltzeko eta inprobisatzeko gaitasuna eta tokiko historiaren ezagutza handia. Gainera, satira ere egin dezake, edo gaurkotasunari buruzko iruzkin politikoak.

Ahozko literaturaren helburu nagusienetako bat heziketa da, eta komunitatea eraikitzeko duen balioa. Horregatik, gaur egun, literatura mota horren gorakada bat gertatzen ari da; asmoa tradizioa eta modernitatea bateratzea da, hitza helarazteko eta, ondorioz, jendartearen beharrezko eraldaketa errazteko. Afrikan literatura idatziak duen zailtasuna gainditu nahi da horrela. Zentzu horretan, garrantzi handia hartzen dute belaunaldiz belaunaldi ahoz transmititutako ipuinek, herri oso baten memoria iraunarazi asmoz, eta gaur egun nolabaiteko gorakada izaten ari dira.

Gaur egun, honako izen hauek nabarmendu ditzakegu: Kandia eta Jaliba Kouyaté, Toumani Diabaté edo Ismaël Lô. Emakume griotei dagokienez, honakoak dira ezagunenak: Fatuo Guéwel Senegalen, edo Hadja Kouyaté en Ginean. Gaiari dagokionez, emakumeek, orokorrean, errealitate sozialarekiko konpromiso handiagoa duten letrak idatzi ohi dituzte.

Testu honen tituluak jasotzen dituen hiru hitz horiek, afrikartasuna, immigrazioa eta hori guztia emakume izaeraren bidez bizitzea, Nigeriako Abba herrixkan jaiotako Chimamanda Ngozi Adichie idazle eta aktibistaren izaera hirukoitza islatzen dute. Ama idazkaria eta aita estatistika irakaslea zituen, bi biak Nigeriako unibertsitateko langileak. Hemeretzi urte zituela beka bat jaso zuen AEBko Drexel unibertsitatean, Filadelfian, Komunikazioa eta Politika Zientziak ikasteko.

2003an argitaratu zuen lehenengo nobela, La flor purpura (Purple Hibuscus), eta kritika onak jasotzeaz gain Commonwealth Writer's Prize for Best First Book saria ere eman zioten 2005ean. Une horretatik aurrera, publikoaren zein kritikaren aitortza jasotzen hasi zen.
Bere narrazio ekoizpenaren edukian zehar ezagutza nagusiki praktikoa erakusten du, teoriatik eta, batez ere, estereotipoetatik ihesi. Zoritxarrez, estereotipo horiek beti egon dira kultura afrikarrari eta hari buruzko mendebaldeko ikuspegiari lotuta. Etorkina izanik, estereotipoak lehen eskutik ezagutzeko aukera izan zuen laster, eta esaten duen moduan: Arazoa ez da estereotipoak faltsuak direla, baizik eta osatugabeak direla.

Idazlearen iritziz, “konturatzen garenean inoiz ez dagoela istorio bakar bat toki bati buruz, nolabaiteko paradisua berreskuratzen dugu”. Afrikak errealitate konplexua du, batzuetan kontrajarri egiten diren kultura eta ohitura arragoa dago, eta, hortaz, ezinezkoa da Afrika bakarrari buruz hitz egitea. Oinarrizko pentsamendu hori modu hurbilean eta harrigarriro sinplean xehatzen du Adichiek, Internet bidez zabaldutako hitzaldi batean; bertan, istorioen bertsio bakarra ezagutzearen arriskua azaltzen duen, eta ikuspegi ezberdinekin blaitzearen garrantzia adierazten du, errealitate zuzenagoa eraikitzeko.

Hain zuzen ere, milioika bisita dituen bere hitzaldietako beste bideo baten bidez, “Guztiok izan beharko genuke feminista” izenekoa, zabaldu zen feminismoaz daukan ezagutza praktikoa. Horren arabera, inguruko gizonen kontzientziak esnatuta lortuko dugu berdintasuna. Berriz ere, hizkera sinplea eta hurbila erabilita, akademizismotik eta errealitatetik urrun dagoen teoriatik ihes, feminismoaren topikoetatik urruntzen den diskurtsoa eraikitzen du, terminoari konnotazio negatiboa kenduz eta bere esanahia berrasmatuz. Izan ere, idazlearen hitzetan: “Feminismoaren helburua existitzeari uztea da”.

Feminismoari buruzko diskurtso teorikoa eraikitzeari buruz, honakoa argitzen du: 
“Ez naiz teorialaria. Bizitzaren ehundurak interesatzen zaizkit. Munduari teoriaren betaurrekoekin erreparatzen hasten bazara, zure burua behartuta ikus dezakezu teoria horrekin bat ez datozen giza esperientziaren alderdiei jaramonik ez egitera.

Halaber, salatu egin du kolonialismoak ondorio kaltegarriak izan zituela genero rolei dagokienez, izan ere

“Kolonialismoaren aurreko Afrikako historian jendea konplexuagoa zen eta genero rolak, nolabait esateko, hobeak ziren; jakina, gizonak boteretsuagoak ziren, baina emakumeek bazeukaten boterea. Afrikari erakutsi zioten emakumeen tokia sukaldea eta ohea zirela; hori, nire lurraldean adibidez, Nigerian, ideia arrotza zen. Nire jatorrizko lurraldean, emakumeek egiten zituzten negozioak”

LANAK

•    For Love of Biafra (drama, 1998).
•    Decisions (poesia, 1998).
•  You in America (2001).
•  La flor púrpura (Purple Hibiscus, 2003). Bartzelona: Grijalbo,       2004 (Bartzelona: Debolsillo, 2005).
•  Medio sol amarillo (Half of a Yellow Sun, 2006). Bartzelona: Mondadori, 2007.
• Algo alrededor de tu cuello (The Thing Around Your Neck, 2009).  Bartzelona: Mondadori, 2010.
•  Americanah (2013). Bartzelona: Literatura Random House, 2014.  Itzulpena: Carlos Milla Soler.
• Guztiok izan beharko genuke feminista (We Should All Be Feminist).Donostia: Xangorin-hik hasi, 2017.
• Querida Ijeawele. Cómo educar en el feminismo. Bartzelona: Literatura Random House, 2017ko martxoa

SARIAK

•  Commonwealth Writers' Prize for Best First Book 2003, liburu  onenari, Purple Hibiscus lanagatik. Fikziozko Orange Saria 2007, Half of a Yellow Sun lanagatik.
•   Chicago Tribune Heartland Prize 2013, Americanah lanagatik.
•   Liburu Kritikari Nazionalen Zirkuluko Saria (National Books Critics Cercle) 2013, Americanah lanagatik. 

Wikipediaren arabera poligamia ezkontza mota bat da, zeinetan pertsona bat hainbat pertsonarekin ezkondua egon daitekeen aldi berean (aldaera ezberdinak onartzen ditu, poliandria edo poliginia kasu).

Soilik zenbait herrialdetan aitortzen da aukera hori, haietako asko afrikar kontinentean. Mendebaldean, aldiz, fenomeno horrekiko ikuspegi negatiboa dago, emakumearekiko ikusmolde matxista, otzana eta are iraingarria defendatzen duela uste baita.

1999an Riwan o el camino de Arena (Riwan ou le Chemin de Sable)liburua argitaratu zuen Ken Bugulek (wolof hizkuntzan “ez maitatua” esan nahi du; Senegalen zoritxarrei biziraun dietenak izendatzeko erabili ohi da). Liburu horrek polemika piztu zuen, identitatearen gaia lantzeaz gain, hori baita obraren gai nagusia, poligamiari buruz ere aritzen delako, familia antolatzeko forma ideal gisa. Izan ere, idazleak dioenez:

“munduan zabalduen dagoen gauza da poligamia. Ezkondutako gizon guztiek dute beste emakume bat buruan, beren ametatik hasita; maiz konparatzen dituzte amak emazteekin”.

Hala ere, liburua argitaratu arte, bere bizitza ez zen hain justu zoragarria izan. Haurra zela, aurre egin behar izan zion amak abandonatu izanari. Hogeita hiru urte zituela bere jaioterria, Senegal, utzi zuen, Bruselara hiru urtez ikastera joateko; droga eta sexu garaia izen zen, nortasun propioaren bila.

Afrikara itzuli zen ondoren, eta gero berriz Europara, oraingoan Frantziara. Bertan ezagutu zuen bere bikotekidea izango zena, eta hari esker psikiatriko batean bukatu zuen. Berriro ere bere herrialdera itzultzean arbuiatua izan zen, eta kalean bizitzen bukatu zuen. Une horretan Serigne edo gida espiritual bat ezagutu zuen, hogeita hamar emaztetik gora zituena. Denbora baten buruan harekin ezkondu, eta ordura arte ukatu zitzaion bakea erdietsi zuen.

Une horretatik aurrera, ordura arte defendatu zuen feminismo kontzeptuak eraldaketa sakona izan zuen, eta uko egin zien mendebaldeko teoria feministei edo bere herrikideen teoriei, zeintzuek harreman monogamoak onartzen dituzten aukera bakar gisa.

“Europan, emakumeak, asko kezkatzen dira poligamiaren kontuarekin. Afrikan ez da hala, emakumeek ez dute beti gizona buruan; beren kezka gorena seme-alabak dira, haiek bizirautea, dio idazleak. Eta gaineratzen du: emakumeak haiek eurak izan behar dira; gizabanako, ezer baino lehen; eta ondoren emakume, eta biktimizazioa gelditu, ahultasunaren aitortza baita”.

Era berean, honakoa argitzen du:

“Askatasun indibidualaren aldekoa naiz. Emakume batek ez badu harreman poligamo baten parte izan nahi, bitarteko guztiak baliatuta uko egitea baino ez du; are muturreko bitartekoak ere, beharrezkoa baldin bada. Niri dagokidanean, ez daukat gizon bat buruan. Interesatzen zaidan norbaitekin pasatako unea baino ez daukat buruan. Maitagarri-ipuinek eragin handia izan dute gugan. Errealitatea bestelakoa da”.

Hain zuzen ere, polemika mahaigainean dago. Izan ere, funtsean, mendebaldeko pentsamendu joera nagusiak poligamia oso fenomeno iraingarria dela uste du. Izan ere, pentsatzen da gizonak emakumearengan duen zapalkuntza-eredu tradizionalak betikotzen eta zabaltzen dituela poligamiak, emakumeen independentzia eta eskubide-berdintasuna ukatzen dituela, eta gizonen aurrean emakumeei askatasuna eta beharrezko autonomia izatea galarazten diela.

Ikuskera horren aurrean aukeratzeko askatasuna dago, izan ere Alejandro de los Santosek “Ken Bugul, el feminismo y la defensa de la poligamia” artikuluan idatzitakoa ekarrita:

“Inor ez da egiaren edo besteen bizitzaren jabe. Maitasunari buruzko teoriak estropezu egiten du erlatibismo kulturalarekin eta autonomia indibidualarekin, eta nolabaiteko kortse bihurtzen da sentimenduei eta senari askatasunez jarraitzen dieten guztientzat”.

Polemika mahaigainean dago. Eta zuk, zer uste duzu?

Hizkuntza eta zapalkuntzaren arteko harremanaz badaki zertxobait Ngg wa Thiong'o idazle keniarrak. 1977an espetxeratu egin zuten antzerki lan bat bere ama hizkuntzan, kikuyu hizkuntzan, idazteagatik. Espetxealdi horretan, bere lan garrantzitsuenetako bat idatzi zuen komuneko paperean: El diablo en la cruz, una crítica al sistema de la Kenia postcolonial (Devil on the Cross).

1938an Kenian jaiotako idazle honen jarduna zabala eta oparoa da. Nobelak, saiakera, antzerkia, kontakizunak, haurrentzako ipuinak edo bere memoriak idatzi ditu; editore, kazetari eta unibertsitateko irakasle izan da; Honoris Causa doktore izendatu dute hainbat unibertsitatek; eta aktibista soziala ere bada. Azken aldian, eta Afrikako idazle eta pentsalari handietako bat izanik daukan garrantziaren ondorioz, Literaturako Nobel Saria jasotzeko kiniela guztietan agertu da.

Bere aitaren lau emazteetako bat izan zen bere ama, aitak etxetik bota egin zuena, seme-alabekin batera. Geroago heldu zen adiskidetzea. Idazlearen hitzak, barkamenaren harira:

“Oso garrantzitsua da. Barkatzen ez baduzu, zama hori eramango duzu. Zure buruari aske izateko baimena ematea da barkatzea. Gorrotoa korrosiboa da. Baina barkatzea ez da ahaztea. Nire aitak, lehenik eta behin, asko borrokatu zuen bere bizitzan. Inoiz ez diot utzi nire aitaren alde on guztiak balioesteari”.

Hizkuntza etengabe agertzen da bere bizitzan eta bere obran; baina bere hizkuntza erabiltzeagatik espetxeratua izan eta gero, bere buruari hitz eman zion ez zuela berriro ingelesa erabiliko. Hala ere, honakoa argitzen du: 

“Hizkuntza guztiak dira positiboak, nik ulertzen ditudan moduan. Orain gaztelaniaz ikasten ari naiz, nahiz eta oraindik ez naizen Garcia Marquez edo Cervantes irakurtzeko gai. Hizkuntzak, berez, onak dira. Arazoa da haien arteko hierarkia faltsua eraikitzen saiatzen direnean. Edo eskatzen dutenean hizkuntza bat existitu dadin beste batzuk desagertu behar direla; botere harremanak dira txarrak. Kikuyo hizkuntzan idazten dut, baina ez nago ingelesaren kontra. Elebakartasuna pozoia da, kulturen karbono dioxidoa; eta elebitasuna, oxigenoa”.

Espetxetik atera ostean bi atentatu saiakera pairatu zituenez AEBetan erbesteratu zen, Kalifornian zehazki, eta han bizi da gaur egun. Hogeita bi urte geroago, bere herrialdera itzuli zen, 2004an, eta etxean erasotu zuten, emaztea bortxatu zuten eta berari, kolpatu ondoren, aurpegia erre zioten.

Era berean, bere literatura ibilbidea bi egitatek markatu zuten: Mau Mau matxinada (hala deitzen zioten ingelesek Keniaren independentziaren alde borrokatu zuen gerrillari) eta Keniak britainiarrengandik lortutako independentzia. Bere obraren gai nagusiei dagokienez, esan daiteke, orokorrean, Afrikako errealitate soziopolitikoa islatu ohi duela. Esan ohi da, baita ere, Afrikako errealismo magikoaren ordezkarietako bat dela, Latinoamerikan jatorria duen errealismo magikoarekin paraleloan.
Bukatzeko, hona, oraindik ere, idazlea definitzen duten ezaugarrietako baten laburpena, bere hitzetan: “Baikorra naiz, borrokan sinisten baitut. Borrokarik gabe, ez dago mugimendurik, ez aldaketarik. Gure gorputzen barneko mugimendu etengabe eta basatiarekin bezala; odolak zirkulatzen jarraitu bitartean, borroka egongo da".

Idazlearen ekoizpen literario biziaren artetik, honakoak aipatu ditzakegu: El diablo en la cruz(Devil on the Cross)(1980), Matigari (1986) o El brujo del cuervo(Mũrogi wa Kagogo) (2004); saiakerak: Descolonizar la mente. La política lingüística de la literatura africana (Decolonising the Mind: the Politics of Language in African Literature) (1986); edo memoriak: Sueños en tiempos de guerra. Memorias de infancia (Dreams in a Time of War: a Childhood Memoir)(2010).

'Afrika bizirik' bloga, 2016ko urriaren 19a: 'Ken Bugul, arrazoia berreskuratu zuen gaizkilea'. Eskuragarri hemen:

http://blog.africavive.es/2016/10/ken-bugul-la-malquerida-que-recobro-la-razon/

Madre África' bloga, 2010eko abuztuaren 2a: 'Griots, juglares africanos'. Eskuragarri hemen:

http://madreafrica.blogspot.com.es/2010/08/griots-juglares-africanos.html

"Sustraiak eta jakinduria" bloga, 2012ko abuztuaren 6a:“Kora y Griotts en la tradición del África oeste”. Eskuragarri hemen:

http://raicesysabiduria.blogspot.com.es/2012/08/kora-y-griots-en-la-tradicion-del.html

Senegal maite duten emakumeentzako wolof bloga (datarik gabe): 'Los Griots (juglares afrikarrak)'. Eskuragarri hemen:

https://wolofmujeressenegal.wordpress.com/los-griots-juglares-africanos/

Wikipediako kolaboratzaileak. Chimamanda Ngozi Adichie [linean]. Wikipedia, Entziklopedia librea, 2017. Eskuragarri hemen:

<https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Chimamanda_Ngozi_Adichie&oldid=102226227>.

Colaboradores de Wikipedia. Literatura africana [en línea]. Wikipedia, La enciclopedia libre, 2017. Disponible en 

<https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Literatura_africana&oldid=99003225>.

Colaboradores de Wikipedia. Ng?g? wa Thiong'o [en línea]. Wikipedia, La enciclopedia libre, 2017.

Disponible en <https://es.wikipedia.org/w/index.php?

Colaboradores de Wikipedia. Poligamia [en línea]. Wikipedia, La enciclopedia libre, 2017. Disponible en 

<https://es.wikipedia.org/w/index.php?

Editorial “Rayo Verde”, reseña: “Ng?g? wa Thiong'o”, disponible en: http://www.rayoverde.es/autor/ngugi-wa-thiongo/

Periódico “ABC”, 21 de febrero de 2012: “La literatura africana quiere contar su propia historia”. Disponible en: http://www.abc.es/internacional/20130221/abci-literatura-africana-quiere-contar-201302181551.html

Periódico “El Mundo”, 30 de marzo de 2015: “¿Están, por fin, los escritores africanos conquistando su espacio?” Disponible en: http://www.elmundo.es/blogs/elmundo/voces/2015/03/30/estan-por-fin-los-escritores-africanos.html

Periódico “El Mundo”, 10 de mayo de 2017: “Mientras circule sangre, habrá lucha”, disponible en: http://www.elmundo.es/cultura/literatura/2017/05/10/591266feca47416c6b8b45d5.html

Periódico “El País”, 12 de agosto de 2013: “Ken Bugul o la sanación a través de la escritura”. Disponible en: https://elpais.com/elpais/2013/08/12/africa_no_es_un_pais/1376289180_137628.html

Periódico “El País”, 19 de marzo de 2014: “Pero ¿Quién es Chimamanda?” Disponible en: https://elpais.com/cultura/2014/03/18/actualidad/1395173061_371389.html

El País egunkaria, 2016ko azaroaren 29a: "Ken Bugulen hitz librea". Eskuragarri hemen: https://elpais.com/elpais/2016/11/21/africa_no_es_un_país/1479753349_040213.html

'El País' egunkaria, 2016ko abenduaren 2a: 'Griot eta Griott: dos historias en una’. Eskuragarri hemen: https://elpais.com/elpais/2016/12/01/africa_no_es_un_país/1480604143_023831.html

Periódico “El País”, 10 de mayo de 2017: “El monolingüismo es un veneno para las culturas”, disponible en: https://elpais.com/cultura/2017/05/08/actualidad/1494264397_543088.htmlhttp://www.lecturalia.com/autor/2349/ngugi-wa-thiong-o

El Salto egunkaria, 2017(e)ko uztailaren 10a: "Chimamanda Ngozi: Afrikan emakumeek botere handiagoa zuten kolonizatu aurretik". Eskuragarri hemen: https://elsaltodiario.com/feminismos/chimamanda-ngozi-africa-mujeres-mas-poder-antes-kolonizacion

La Nación' egunkaria, 2016ko irailaren 30a: ““Nueva ola africana: la literatura secreta que llegará a las playas del idioma español”. Hemen eskura daiteke: http://www.lanacion.com.ar/1942661-nueva-ola-africana-la-literatura-secreta-que-llega-a-las-playas-del-idioma-espanola

Periódico “La Vanguardia”, 10 de octubre de 2017.”Chimamanda Ngozi: La finalidad del feminismo es que deje de existir”. Disponible en http://www.lavanguardia.com/de-moda/feminismo/20171010/431924554051/chimamanda-ngozi-feminismo-charla-cccb.html.

'Mito' kultura-aldizkaria, 2013ko urriaren 1a: 'Afrikako literatura ezagutzen'. Eskuragarri hemen: http://revistamito.com/halliendo-la-literaturafricana/

Irrati magazina, 'Radio Africa Magazine', 2015eko ekainaren 22a: 'La inspiración de los Griotts'. Eskuragarri hemen: http://www.radioafricamagazine.com/los-griots-una-inspiracion-que-no-solo-esta-en-en-en-el-pasado/

'El país semanal' aldizkaria, 2017(e)ko urriaren 1a: 'Arrazoiak Chimamanda maitatzeko'. Eskuragarri hemen: http://elpaissemanal.elpais.com/documentos/elvira-lindo-querer-a-chimamanda/

Afrikako kultura garaikideko Afribuku aldizkaria, 2015eko maiatzaren 25a: "Afrikaren eguna (eta beti) literatura afrikarra irakurri behar da". Eskuragarri hemen: http://www.afribuku.com/leer-literaturafrana-dia-de-africa/

Afrikako kultura garaikideko Afribuku aldizkaria, 2013ko urtarrilaren 14a: 'Ken Bugul, feminismoa eta poligamiaren defentsa'. Eskuragarri hemen: http://www.afribuku.com/ken-bugul-el-feminismoy-la-defa-de-la-poligamia/

Web “Euskonews”: “El debate literario sobre la identidad africana”. Disponible en: http://www.euskonews.com/0686zbk/gaia68604es.html

Canarias3puntocero (Kanarias3puntocero) web orria, 2016ko azaroaren 1a: "Ken Bugul: nire liburuak nire benetako izenarekin atera izan balira, senarrik eta lanik gabe geratuko nintzatekeen". Eskuragarri hemen: http://www.canarias3puntocero.info/2016/11/01/ken-bugul-si-mis-libros-tuan-salido-mi-nombre-real-me-horria-quedado-sin-y-sin-lan

Kulturari buruzko informazioa eta kritika biltzen dituen webgunea, 2016ko urriaren 10a: 'Porqué Ng?g? wa Thiong'ok Nobel saria irabazi beharko luke behingoz". Hemen eskura daiteke: https://www.caninomag.es/por-que-ngugi-wa-thiongo-debiia-ganar-nobel-de-una-vez/

Web magazina, 'Wherrialdeko’, 2017(e)ko urtarrilaren 31: 'Literatura afrikarra Afrikako hizkuntzetan'. Hemen eskura daiteke: http://www.wiriko.org/letras-africanas/literaturafricana-languas-africanas/