Buletin honek Afrikako emakumeek beren ezagutzaren eraikuntzan eta kontinentearen beraren eraikuntzan eginiko ekarpenak jasoko ditu, ikuspegi historikotik. Ikuspegi hori funtsezkoa da Afrikako errealitateak ezagutzeko, baita bertako emakumeen errealitatea ere. Ildo horretatik, garrantzitsua da Afrikako emakumeei eta haiek ikerketa historikoko objektu gisa eraikitzeari buruzko auziei erantzutea, bost fase nagusi bereizita. 

Lehenak garai kolonialaren aurreko aldiarekin du zerikusia. Garai horretako Afrikako gizarteen ezagutza hutsaren hurrengoa da gaur egun europar gehienentzat, dokumentu idatzi urriak edota ahozko historia eskasia direla eta, neurri batean. Are ezezagunagoa izan da garai kolonialaren aurreko emakumeek beren gizarteetan jokatutako papera. 

Bigarrena kolonizazio- eta esklabotza-prozesuei buruzkoa da, genero-rolei hainbeste eragin ziena eta, hala, emakumeek beren gizarteetan zuten tokia hainbeste aldatu zuena, baita aro historiko horren eraikuntzan emakumeen ekarpen funtsezkoari buruzkoa ere, haien erresistentzien, estrategien eta politika kolonialetan izandako parte-hartzearen bitartez egina. 

Hirugarrena emakumeek askapen nazionalerako borroketan izandako jarrera askotarikoekin dago lotuta, baita horietan protagonista izan zirenekin ere: nazio-estatu berrien eraikuntzan haiek bigarren planoan uztea identitate femeninoen aniztasuna onartzeko prozesu garrantzitsua da, eta, horregatik, funtsezkoak dira azterketa intersekzionala eta kontinentearen eta bertako emakumeen berri emateko moduak afrikartzea. Ildo horretatik,

laugarren faseak kontinenteko historia ezagutzea planteatzen du, 80ko eta 90eko hamarkadetako Egiturazko Doikuntza Programen aplikazioa abiapuntu, eta horiek Afrikako emakumeen genero-harremanetan eta bizitzetan izandako eraginak aztertzea: azterketa horrek ahalbidetuko digu egungo genero-harreman eta etxe, familia eta komunitateen egoera ezagutzea. 

Azken fase gisa, gaur egun oso garrantzitsua da egungo globalizazio-testuinguruan kontinentean dauden emakumeen gizarte-mugimenduak ezagutzea, tokiko, eskualdeko edota nazioarteko aldaketa-proposamenengatik berebiziko garrantzia dutenak eta beren herrietako garapenean eragina izango duten neurrien aldeko borrokan ari direnak.
 

Artikuluak buletin honetan...

• 1
  Saharaz hegoaldeko Afrikako emakumeen historiaren testuingurua
• 2
  Afrikako emakumeak garai kolonialaren aurretik
• 3
  Esklabotza eta kolonizazioa
• 4
  Askatasunaren aldeko borrokak eta nazio-estatu berrien eraikuntza
• 5
  Egiturazko doikuntza olanak edo programak, genero-harremanekin lotutako aldaketak eta emakumezkoe erresistentzia-mugimenduak
• 6
  Egiturazko doikuntza-programak (EDP) eta emakumeak neoliberazio ekonomikoaren aurrean

Afrikako kontinenteari ezagutza ezegokitik eta bertako emakumeei buruzko informaziorik ezetik begiratu izan zaio. Zaila da aldaketa historikoetako emakume protagonistei eta emakumeentzako ekitaldiei buruzko informazioa aurkitzea: haien erakundeak, bakearen eraikuntza-prozesuetako paper protagonista... Informazio-eskasia hori patriarkatu-mota ezberdinen ondorio izan da, emakumeek egindakoa garrantzi txikikotzat, nabarmentasunik gabekotzat eta gizarte-aldaketetan eraginik gabekotzat jotzen duen ezagutza eraikitzen baitu. Ez da, beraz, arazo berria. Ikusezinak izateaz gain, Afrikako emakumeak ezaugarritu nahi izan direnean muturreko polaritateetatik egiteko joera izan da (Vietez, 2008).

Hala, emakumeen ezaugarrien artean aurki ditzakegu buruzagi politiko edota erregina amarena, adibidez, baina baita beren kulturaren biktima diren emakumeena, kontinenteko aniztasuna, tradizioen malgutasuna eta Afrikako genero-sistemen konplexutasuna zein malgutasuna kontuan hartu gabe.

Historialari, soziologo, ekonomialari eta antropologoen lanekin, diziplinarteko ikuspegia oinarri, kontinenteko emakumeen egoera historian mapetara ekarriko dugu. 

Afrikako emakumeen historia kontinentea bera bezain zabala da, eta berrogeita hamar herrialdetako baino gehiagoko gizarteak barne hartzen ditu, zein bere geografia, gizarte-ohitura, erlijio eta egoera historikoarekin. Kontinenteko historian emakumeek izandako papera askotarikoa ez ezik, konplexua ere bada, eta, aldian behin, baita katramilatsua ere, Afrikako historia bera halakoxea den neurri berean: hainbat ahaidetasun-sistema, emakumeen rolak sistema matrilineal eta patrilinealetan, eliteko emakumeak eta lidergo-postuetan daudenak, merkatariak eta azokako emakumeak, erlijiosoak, esklaboak, erresistentzia-mugimenduko emakumeak eta politikakoak, eta Afrikako historian emakumeek izan duten paperari buruzko dibertsitate narratiboa egiaztatzen duten lidergoa eta garapena. Iris Berguer historialariak (2013) mapetara ekarri ditu Afrikako historian emakumeek izandako paperari buruzko ikerketak, eta lau interesgune identifikatu ditu, une historikoen eta  geografikoen arabera, 50eko hamarkadatik aurrerako 

modernizazio- eta garapen-teorien ondoren: 70eko hamarkadan, emakume heroi ahaztuak erreskatatu ziren; 80koan, emakume baztertu edo underclass-ak lehen planora ekarri ziren, hala nola prostitutak, etxeko langileak, esklaboak...; XX. mendeko azken urteetan, 90eko hamarkadan, agertu ziren, azkenik, subjektu "generizatuak" eta sexualitateari buruzko ikerketak. Generoaren kontzeptua gauzatu, eta sexuaren kontzeptuarekin dituen aldeak ikusarazi ziren. 

Oro har, historia aro horietatik abiatuta aztertzen da, arreta protagonistengan  ipinita, gizarte-aldaketaren eragile gisa.

• Lehen fasean, garai kolonialaren aurreko aroa deskribatzen da: Saharaz Hegoaldeko Afrikako garai nahiko ezezaguna da, baita kontinenteko emakumeen garai ezezaguna ere, iturri historikoak aurkitzeko ezintasunaren ondorioz.
• Bigarren atalak esklabotasuna eta kolonialismoa aztertzen ditu, kontinenteko gizon eta emakumeen errealitateen distortsio-aro gisa, eta garai horretan emakumeek jokatutako paperari erreparatuta.
• Hirugarren atalak independentzia-prozesuetan emakumeek izandako papera azaltzen du, deskolonizazio-prozesuetan izandako kontraesan eta ekarpenak;
• laugarrenean, emakumeek Afrikako nazio-estatuen eraikuntzan jokatutako papera jorratzen da, baita lidergo-postuetara iristeko kontraesanak eta estrategiak ere;
• bosgarrenean, 70eko hamarkadako krisian Afrikako gizarteek izandako zailtasunak eta Egiturazko Doikuntza Programek (aurrerantzean, EDP) ekarritako ezberdintasunen areagotzea agertzen dira, baita emakumeek zailtasun horiei emandako erantzuna ere;

azkenik, kontinentean aurrekaririk ez duen globalizazio-aroan emakumeen gizarte-mugimenduak, antolakundeak eta lidergoak aztertzen dira.

Aro horiek guztiek emakumeen kokapenaren konplexutasuna dute ezaugarri, adinaren, ezkon-egoeraren, aukera ekonomikoen arabera, edota gizarte matrilineal edo patrilinealetan bizi izatearen arabera, alegia, ahaidetasuna ama-lerroak (amak ezarria) edo aita-lerroak (aitak ezarria) zehaztua den(Berguer, 2016).

Garai kolonialaren aurreko Afrikako emakumeen ikerketa egitea zaila da, ez baitago informazio-iturri nahikorik. Kathleen Sheldon historialariak (2005) adierazi zuenez, "1500. urte aurreko ikerketak informazio apur bat eman du Afrikako gizarteei buruz, baina, sarritan, materialek ez dute genero zehatzik". Materialek ez dute aditzera ematen elikagaiak prestatzea edo nekazaritza gizon edo emakumeen zeregin esklusiboak zirenik Aintzira Handien eskualdean, baina, antza denez, hierarkia-maila txikiko herri sakabanatuetan bizi ziren. Hizkuntzalaritza historikoaren alorrean egindako ikerketek frogatu dute bizi-zikloarekin lotutako berbak existitzen zirela Kristo aurreko 3000. eta 1000. urteen artean. 

Esate baterako, mutikoak erdaintzen zituztela iniziazio-errituen parte gisa, eta neskatoak, aldiz, ez. Neskek amatasunak ezaugarritutako igarotze-errituetan parte hartzen zuten, nerabezarotik heldutasunera igarotzeko sinbolo gisa. Hilekoa eta klaneko kide berriak jaiotzearen ondoriozko ugalketa oso une garrantzitsuak ziren, estatus biologikoaren aldaketek komunitateen jarraitutasuna eta hedapena ezartzen baitzituzten.

Hegoafrikako Mendebaldeko Lurmuturrean, historiaurreko pinturek irudi maskulino eta femeninoen arteko ezberdintasunak erakusten dituzte: gizonak ehizarako arkuekin ageri dira, eta emakume gutxi batzuk, berriz, sustraiak eta bestelako elikagaiak biltzeko makila zulatzaileekin. Ehiztari eta biltzaileek eskala txikiko komunitateak, malguak eta estratifikazio politiko eta ekonomiko txikikoak eratzen zituzten, hierarkia-maila eskaseko genero-eraikuntzarekin. Argi dago orain dela bi edo hiru mila urteko Afrika nekazaritzan oinarritutako kontinentea zela, epe luzerako ekoizpena zuena, besteak beste basarto, arto edota garian eta bananetan oinarritua. Nekazaritzaren zentraltasunak Afrikako gizarteen beste ezaugarri nagusietako batera garamatza: ahaide-taldeek eta klanek kontrolatzen zituzten lurra eta lana. Afrikaren zatirik handienean, lurra ez zen norbanakoena; gizarte-talde batek eskura zezakeen lurra. Lurzati zehatzen erabilera taldeko buruzagien artean erabakitzen zen: gizon zaharrak izaten ziren gehienetan, baina ez beti. Lidergoa emakumeen lanaren zaintzarekin eta familien ezkontza bidezko akordioarekin zegoen nahastuta. Etnizitate-markatzaile nagusietakoa da ahaidetasunaren bidezkoa, zeinak emakumeekiko lotura estua duen ezkontzari eta ahaidetasunari buruzko gizarte-ideien bitartez.

Ehiztari eta biltzaileen Afrikako antzinako gizarteen gaineko ezagutzak erakutsi dizkigu emakumeek politikoki eta materialki betetzen zituzten rol nagusiak, haien komunitateei fisikoki bizirik irauten laguntzen, eguneroko erabakiak hartzen eta taldearen jarraitutasun kohesionatua ziurtatzeko erritualetan parte hartzen (Sheldon, 2017).

Europarrak XV. mendean hasi ziren Afrikara iristen, eta, maiz, kostaldeko lekuetan ezarri ziren. XIX. mendearen amaieran, 1884. eta 1885. urteen artean, Britainia Handia, Frantzia, Alemania, Belgika eta Portugal nazio europarrak Berlingo Konferentzia sonatuan bildu ziren, eragin-esparruak haien artean banatzeko. Bradforrek 1996an esan bezala, kolonizazioak bazter utzi zituen Afrikako emakumeak: beren existentzia ukatua da kontzeptu gisa, eta ikuspegi etnozentrikoez deskribaturiko rolek genero-sistema zurrun eta esentzializatuetan jarri dituzte, generoaren dinamismo soziokulturala alboratuta.

Ildo horretatik, kolonizazio-aroari egiten diogu erreferentzia, emakumeek kolonizazioak ekarri zituen indar politiko, ekonomiko eta sozialen maila negoziatu zuten modua aintzat hartuta: Europako gobernua, misioak, zergak, eskudirutan ordaindutako laboreak, biomedikuntza, zurien migrazioa, zurien kokaguneak, botere-diskurtso arrazializatuak. Alabaina, kontakizun gehienetan, Afrikako emakumeen irudi ahuldua aurkitzen dugu, biktima dohakabeak balira bezala, eta horrek talka egiten du haien bidaiekin, negozioekin, borrokekin, familia-harremanekin... izan ere, horien bitartez, Afrikako emakumeak eragile aktiboak izan ziren mundu kolonialaren sorreran (Alman, Geiger eta Musisis, 2002).

Esklabotza

Sheldonek adierazi izan duen bezala, esklabotza merkatarien iturri idatziei esker aztertu izan den ikerketa-arloa da. Afrika barruko esklaboak, gehienetan, emakumeak eta nazioarteko merkataritzara bideratutako gizonak izan dira, edota esklaboak gatibuak zirenean, emakumeak gizarte berrian txertatzen ziren, eta gizonak, aldiz, hil egiten zituzten, etsaitzat jotzen zituztelako. Emakumeak ere izan ziren esklaboen jabe, bereziki merkataritza eta lan-merkatuari esker aberastasuna pilatzeko aukera izan zuten guneetan. Esklaboak erosteko baliabideak izateaz gain, eskulan gehigarria behar izaten zuten. Afrikako esklabotza jendearen gaineko zaintza etengabetzat har daiteke (Sheldon, 2016).

Gizarte askotan, esklaboak bahituran ematea ere onartu zen, zorrak kitatzeko edo kidetza- edo mendekotasun-harremana onartzeko modu gisa. Halako jardunbideek pertsonak esklabotzara eramaten bazituzten ere, hasieran, jendeari aukera ezin hobea eskaintzen zioten egoera hartatik ateratzeko, Amerikako ipar zein hegoaldean arrunta zen bide beretik. Baina emakumeen lanaren gaineko zaintza maskulinoaren alderdi korapilatsuetako bat zen emakumeak kalteberagoak zirela harrapatzeko, bahituran emateko eta esklabotzarako, batik bat emakumeak lurra lortzeko gizonen mende zeuden inguruneetan. Ondorioz, eremu batzuetan marjinatutzat jotzen ziren pertsonak zeuden, zeinak europarrei salduak eta esklaboen nazioarteko merkatuan erabiliak izan ziren. 

Margaret Jean Hayk (1988) "Queens, Prostitutes and Peasants: Historical Perspectives on African Women, 1971-1986" artikuluan, hainbat ikerketaren bitartez azaldu zuen esklaboen eta etxeko esklaboen merkataritzak eragin handia izan zuela Afrikako emakumeengan. Batzuetan, esklabotzaren historia emazteen historiarekin gurutzatzen da. Sudaneko iparraldean, adibidez: emakumeak nekazaritza-ekoizpenaren atal garrantzitsua izan ziren, eta Jay Spauldingek frogatu du esklaboen prezioak esklaboen nekazaritza-arloko lana beren emazteen lanarekin ordezkatzera bultzatu zituela gizonezkoak, eta, aldi berean, emazteei "ohorezko isolamendua" inposatzeko erabili zutela. Erdialdeko eta hegoaldeko Afrikako zenbait gunetan, XIX. mendean eten zen esklabotza, eta, Marcia Wrighten arabera (1983a eta 1984), gizonek esklaboak emazte gisa erosteko eta emazteak esklabo gisa saltzeko gaitasunak bien rolak aldatu zituen, emazte eta esklaboenak, eta emakumeak zaurgarriago egin zituen.

    SARA BAARTMAN
Khoikhoi emakume hegoafrikar ezaguna izan zen, eta XIX. mendean bitxikerien Europako ikuskizunetan erakutsi zuten, Hottentot Venus izenarekin, mende hartako kolonoen ideologia arrazista eta sexistari jarraiki. 
Feminista garaikideen ikerketen arabera, Baartmanen ikonografia tradizionalak eta haren ilustrazio historikoek emakume beltzek historia osoan artean izandako irudikapen ideologikoa uzten dute agerian. Ikerketa horiek baloratzen dute nola zehaztu zen XIX. mendean gorputz femenino beltzaren ikonografia tradizionala, erakundeen eta zientziaren ikuspegitik (Gilman, 1995). Sara Baartmani buruzko informazio gehiago, hemen: Clifton Crais& Pamela Scully (2009). Sara Baartman and theHottentot Venus: A GhostStory and a Biography. Princeton University Press. Gaiari buruzko bi film ere badira:
•    AbdellatifKechiche: Vénus noire (Black Venus). Paris: MK2, 2009. Hemen eskuragarri: https://www.youtube.com/watch?v=DKLMzAlZyi4
•    Zola Maseko: The life and times of Sara Baartman. Icarus, 1998
 

Aldaketa lanaren banaketa sexualean eta genero-roletan

Aro kolonialeko emakumeen lanari buruzko ikerketek erakutsi dute boterea eta autonomia ekonomikoa galdu zutela laborantza komertziala iristeaz batera, mundu-mailako merkaturik baztertu baitzituzten. Europako ereduaren araberako genero-sistema inposatzeak kalte handia eragin zuen Afrikako emakumeen gizarte-mailan, lanaren banaketa sexualean eta genero-roletan aldaketa ekarri baitzuen. Ildo horretatik, Afrikako eskulan maskulinoaren erabilera inposatu zen laborantza-sail komertzialetan, emakumeak etxea, familia eta komunitateak zain zitzaten baztertuta. Banaketa horrek eragin zuen laborantza komertzialak gizonekin lotzea, eta biziraupenaren alorra, ostera, emakumeekin; lotura horrek gaur arte iraun du, eta, hori oinarrian, diru-sarrerak sortzeko gaitasunari kalte egin zaio, nahiz eta emakumeek ere parte hartu laborantza komertzialen ekoizpeneko zenbait jardueratan.

Aldi berean, gizonezkoek eta nazioarteko merkataritzak etekina atera zioten egoera horri, emakumeen ordaindu gabeko lana erabili zutenez gero. Dinamika aldakorra da leku batetik bestera. Sheldonen (2017) arabera, Ghanan, adibidez, kolonoek kakao-arbola sartu zutenean eta esportatzeko laborantza hori irabazi handiko negozioa zela argi geratu zenean, gizonek kakao-arbolak landatzeko lurrak erosi zituzten. Kasu gehienetan, lurra kredituarekin erosten zuten, senide emakumeak berme gisa ipinita, eta, hala, gizonak ezin bazuen mailegua ordaindu, emakumeak bahituran ematen zituzten edo hartzekodunari transferitzen zitzaizkien. Tanzanian, berriz, alemaniarrek kafea sartu zuten laborantza nagusi, eta halaxe jarraitu zuten britainiarrek ere; sailetako eskulana maskulinoa zen, gehienbat. Ortuetan kafea lantzen zuten gizon horiek eurek eskulan femeninoa erabiltzen zuten kafea bildu, garbitu eta lehortzeko, baina etekin guztiak gizonezkoentzat ziren (Manzanera eta Lizarraga, 2017).

Emakume batzuk lur-jabeak baziren ere, gutxiengoa ziren, beren familia elikatzen zuen nekazaritza-lan gehiena egiten zuten arren. Senegalen eta Gambian, emakumeek aspalditik lantzen zuten arroza, baina kakahuetea nekazaritza-egutegian sartu zenean, lurraren jabetza-ereduan aldaketa gertatu zen. Emakumeek iraupeneko elikagaiak lantzen jarraitu zuten, eta, aldaketara egokituta, arroz-ekoizpenean ere lagundu zuten beren eskulanarekin, nahiz eta arroz haren salmentak sortutako diru-sarrerak gizonezkoek kontrolatzen zituzten; arroz hura, gainera, kakahuete-sailetara lanera ekarritako langile atzerritarren elikagaia ere bazen.

Beste leku batzuetan, emakumeek familiaren kontsumorako elikagaiak lantzen jarraitu zuten, eta gizonak, aldiz, ekonomia kolonialean sartu ziren te- eta kotoi-sailetan lan eginez soldata irabazteko edo, Afrikako hegoaldean, kontratupeko lana egiteko urre-, diamante- eta kobre-meategietan; horrela, artean ez zeuden klase sozialak eratu ziren.

1820an, Lurmutur Hirian, esaterako, kolono britainiar iritsi berriei ehun akre lur eman zieten hogeita hiru etorkineko. Emakume etorkinen kasuan, ordea, ez zegoen halako aukerarik. Zenbait hamarkada igarota, Afrikako nekazari berrien ustezko loraldia izan zen, etika indibidualista zuena: klase ertaineko nekazariak boto-emailetzat hartzen zituzten, eta nekazari pobre gehienek, aldiz, lan-sistema migratzailean parte hartuz biziraun zuten; zorpetzea zen gakoa, nekazariak ekoizpen-bitartekoetatik aldentzeko.

Baina botoa eta langile migratzaileen gehiengoa gizonezkoen eskura baino ez zeuden. Emakume nekazari gehienak oinarrizko ekoizpen-bitartekoetatik aldendu zituzten. Legez adingabekotzat jota, ezin zuten zorrik egin, eta haien autonomia-gaitasuna gizonezkoen mende geratu zen (Bradford, 1996).

Agintari kolonialek hiriguneetako emakumeekiko mesfidantza zuten, eta bakarrik zeuden emakumeen mugimenduak zaintzeko legeak egiten zituzten. Afrika kolonialeko leku askotan, baimenak behar ziren emakume eta gizonak etxez aldatzeko. Oro har, emakumeei senide gizonekin batera emigratzen uzten zieten, eta, Mendebaldeko genero-irudikapenei jarraiki, kolonoek uste zuten gizon haiek kontrolatzen zituztela emakumeak. Zenbait kasutan, Afrikako gizonek emakumeen mugimenduak monitorizatzeko kolonien ahaleginak babestu zituzten, emakumeak tokiko gizonen eta agintari europarren zaintzapean egon zitezen, haiek oso argi baitzuten zein zen emakumeentzako bizitoki egokia eta haien jokabidea, lanbidea eta bidaiatzeko gaitasuna murriztu nahi baitzituzten (Sheldon, 2017).

Are gehiago, gizonek eta nazioarteko merkataritzak etekina atera zioten egoerari, neurri batean ezin izan zutelako emakumeen ordaindu gabeko lanean konfiantzarik izan. Dinamika aldakorra zen leku batetik bestera. Leku batzuetan, laborantza komertzialak sartzeak emakumeen nekazaritza-lanaren aldaketa ekarri zuen, baita gizonen lurraren gaineko zaintzarena ere. Beste leku batzuetan, emakumeek familiaren kontsumorako elikagaiak lantzen jarraitu zuten, eta gizonak, aldiz, ekonomia kolonialean sartu ziren te- eta kotoi-sailetan lan eginez soldata irabazteko edo, Afrikako erdialde eta hegoaldean, kontratupeko lana egiteko urre-, diamante- eta kobre-meategietan. Emakume batzuek garapen berriko hiri-komunitateetara jo zuten aukera berrien bila, baina gehienak landa-eremuetan geratu ziren. Kolonialismopeko lege-sistemen garapenaren azterketak iradokitzen du emakumeak desabantaila-egoeran zeudela, lekukotza maskulinoetan oinarritutako "ohiturazko" legeak ezarri baitziren; horrek emakumeen gaineko abantailak eman zizkien gizonei, bereziki eliteko gizonei, ezkontza- eta dibortzio-auzietan. Garai kolonialaren aurreko emakumeen jarduera politikoaren aurrean entzungor egin zuten agintari kolonialek, eta gizonei soilik erreparatu zieten tokiko bulego politikoak zabaldu zituztenean. Mendebaldeko Afrikako leku askotan, emakumeak emakumeek eta emakumeentzat zuzendutako elkarteetako kide ziren, eta horrek ematen zien azken hitza merkatuei edo nekazaritzari buruzko eztabaidetan. Eragile kolonialek (gizonezkoak, gehienetan) ez ikusiarena egin zuten errealitate horren aurrean, eta emakumeek horixe erabili zuten erregimen kolonialaren aurka altxatzeko eta independentzia-prozesuetako funtsezko eragile izateko. 

Garapen kolonialeko neurriak eta misio kristauak: generoa, klasea eta elkartasun femeninoa

Kristautasuna eta Mendebaldeko ideologia sartzeak eragin handia izan zuen emakumeek hezkuntza- eta erlijio-lidergoan bigarren mailako tokia har zezaten. Egoera hori areagotu egin zen Bigarren Mundu Gerraren ondoren, gizarte-garapenerako neurriak ezarri zirenean. Horiek modu ezberdinetan gauzatu ziren metropolien eta interesen arabera, eta, batzuetan, kontraesankorrak ere izan ziren metropolien, tokiko administratzaile kolonialen eta Afrikako buruzagien artean.

Neurriok bereziki tokiko buruzagien familiei erreparatu zieten, haien atxikimendua irabazteko asmoz. Frantziako kolonietan, emakumeei begirako hezkuntza-neurriak metropoliko sistemaren arabera ezarri ziren (Diaz y Rivas, 2007). Britainiarretan, hezkuntza-kanpaina masiboak egin ziren, alfabetatzekoak, batik bat, eta apurka-apurka gehitu ziren bestelako proiektuak, hala nola emakumeen klubak. Zenbait autorek aditzera eman dutenez, landa-eremuko gizarte-garapenerako neurriak ezartzeko arrazoia izan zen administrazio kolonialen aurka kontinentean piztutako biolentzia hedatzeko beldurra zegoela (Kenyako Mau Mau matxinada edota Nigeriako Emakumeen Gerra, esaterako), Afrikako herritarren bizimodua hobetzeko benetako interesa baino (Geiger, 1997; Manzanera, 2012). Beste batzuen arabera, metropoliaren aldetik tokiko ofizialen gaineko zaintza ahularen testuinguruan ulertu behar da gizarte-garapena, baita pentsamendu arrazistan eta kolonien zein metropolien arteko elkarrizketa motelean ere; ildo horretatik, gizarte-garapenean aditu zirenak tokiko administrazioaren mende jarri ziren (Ecker, 2004). Edonola ere, emakume gehienek onartutako hezkuntza-neurriek (Geiger, 1997), administrazioan lanpostua izateko aukera zekarten, etxeko esparruan kokatutako emakume-eredua sustatuz, orduko eredu femenino europarrari jarraiki.

Alfabetatzea hedatu egin bazen ere, bigarren hezkuntza eta goi-mailakoa jasotzeko aukera oso mugatua zen. Gizon gutxik lortu zuten estatuetako burokrazian goi-mailako karguak betetzea, eta ia ez zen emakumerik izan, lan horietarako zazpigarren mailako egiaztagiriak edota unibertsitate-ikasketak behar zirelako. Maddoz eta Giblinen arabera, lan berri horietako genero-bereizketa nabarmen hori "tokiko jakintza 'Mendebaldeko' jakintzaren arrazionaltasunaren mende ipinita egin zen, eta, era berean, Afrikako aktore politikoak jarduketa-esparru oso mugatuetara baztertuta" (2005:4). Okupazio-eskalan emakumeak gizonen mailan ez bestelakoan jartzen zituen genero-ideologia indartu egin zen. Buruzagiak eta haien familiak lehenak ziren halako kanpainetan. Gizonek, alde batetik, eta administrazio kolonialak, bestetik, emakumeen bizi-kalitatea murriztu zuten, esparru produktiboetako, erreproduktiboetako eta komunitarioetako ardurak murriztuz eta horien balioa ikusezin bihurtuz. Lurraldean ezartzen saiatu ziren familia-eredu berriak etengabe egiten zuen talka Afrikako familia-sistemaren gizarte- eta ekonomia-antolaketarekin.

Hala, eskema "hibridatua" azaldu zen, zeinak emakumeen lanean gero eta presio handiagoa eragiten zuen. Laster agertu ziren alfabetatze-kanpainak burutzeko zailtasunak. Agintariek, ostera, gero eta mesfidantza handiagoa zieten herritar heziei, ordurako administrazioari buruzko lexiko eta hizkera berarekin parte har baitzezaketen lurraldean hartzen ari ziren politika-, ekonomia- eta gizarte-neurrietan. Bestalde, herritarren interesik ezak, neurri batean programa horiek urrun zeudelako jendearen benetako kezketatik, eta landa-garapenerako politikek ezartzen zituzten zailtasun ekonomikoek gero eta eutsiezinago egiten zituzten.

Gizarte-garapenerako neurriek emakumeen klubak sustatu zituzten, Europako kanonaren arabera hez zitezen, horrela administrazioan lan egiten zuten gizonak emazte "egokiz" hornitzeko. Afrikarren burgesia berria ari zen eratzen neurri horiek ezarriz eta, aldi berean, haiek gaitzetsiz. Alderdi horri buruz, eztabaidak izan dira, eta badira, baina hauxe argi dago:  1945etik aurrera, neurriok administrazio kolonialarekin jarraitzeko interes kolonialen erantzuna izan edo etorkizuneko administrazio independentea osatzearren afrikarrak prestatzeko izan, emakumeei emandako papera bigarren mailakoa izan zen, gizonen itzalpean beti.

Emakumeen klubak: Afrikako andreak hezteko eta modernizatzeko politikak. 

Emakumeen klubak elkarteetatik sortu ziren, kolono britainiarren emazte eta alabak trebatzeko. Gero, emakume afrikarrak "zibilizatzea" izan zuten xede. Formula gisa, etxeko lanak egiteko prestakuntza eta merkataritza-jarduera  txikietan aritzekoa erabiltzen zuten, hala nola artilezko jertseak edota alfonbra tradizionalak egin eta saltzea. Hala, baztertu egiten ziren emakumeek lehendik zituzten arazoak, alde batetik, eta ezarritako politika kolonialek sorturiko arazoak, bestetik. Hasieran, aisialdiko jarduerak egiten zituzten, jardueren aldizkako argitalpenak, etab. 50eko hamarkadatik aurrera, elkarteak Afrikako emakumeengana heltzen saiatu ziren, "arrazen arteko harreman onak izatea xede, pentsamendu-sinpatia sustatuz, proposamenak eginez eta bizi-baldintzak hobetuz, edozein umeren eta haren garapenaren berme". Helburua zen ongizatearen eta gizarte-lanaren alde lan egiten zuten emakume-elkarte guztien jarduerak koordinatzea, Afrikako emakumeen klubak zabaltzeko laguntzari arreta berezia eskainita. Klubek balio behar zuten emakumeak "beren bizitzen atseginaren hazkundeaz" kontzientziatzeko, autolaguntza-jardueren bitartez. Europako klase sozial burgesen norbanakoaren ikuskera zuten oinarri: ezberdintasun-egoerak naturalizatu egiten ziren, norbanakoaren berezko ezaugarri gisa, egoera hori jaio bezain laster egokitzen baitzitzaion.

Testuinguru horretan, emakumeek karitate-ekimenak egiten zituzten, garaiko ohituren araberako rolei zegozkienak, eta gizarte-eredu berriak inposatzen ziren genero-harreman berriei jarraiki (Escobar, 2002; Manzanera, 2009). Emakumeekin egin beharreko lanaren proposamen nagusia zen Afrikako emakumeak Europako ohiko eredu femeninora ekartzea; horren arabera, etxea zen haien eremua, ama eta emazte ziren heinean, eta, era berean, horixe zuten identitate bakarra, etxerako laboreen hornitzaile eta Afrikako gizonek beren gain hartzen ari ziren merkatu-harremanetatik urrun.

Elkarte horien jomuga ziren, bai eta alfabetatze-kanpainena ere, Afrikako buruzagien alabak edota kolonoek ezarritako hirietako eta hiri-inguruetako herrietan bizi ziren andreak. Gainera, kristauak izaten ziren, edo kristautasunera aldatuak. Kluben beste helburuetako bat zen emazte "egokiz" hornitzea buruzagi, teknikari eta etorkizuneko administratzaileak. 

  Ikasle baten gutuna Tanzaniako bere eskualdeko emakumeei.

Nesken Hezkuntza Rungwe Barrutian.
Gastatuko zenuke dirua Nyakusa Lembuka egunkariko atal batean goian aipatu izenburuari buruzko zenbait kontu idatzi ahal izateko? Horrek harridura eragin zidan Rungwe barrutiko neskak "Ondo hezitako mutil batekin ezkondu nahi dut" esaten entzun nituenean. Alabaina, neska horietako batzuei galdetzen diedanean ondo hezita al dauden, erantzuna beti izaten da baiezkoa eta ezezkoa. Ezetz dioen Rungwe barrutiko neska bati exijitu beharko litzaioke pentsatzea hezkuntza mutilentzat baino ez dela, eta horrek ez luke muga izan beharko neskek pentsa dezaten eurentzat egokiagoa dela 1. mailatik 7.era bitarteko hezkuntza jasotzea; jakin dezaten irakurtzen eta idazten jakitea ez dela irakurtzeren eta idaztearen artea, besterik ez, badela hainbat gauzaren gaineko ezagutza izateko arrazoi ere, bai eta bizimodua egin ahal izateko izaera eta manera onak izateko modua ere. Beharbada, gaizki ulertzen ari naiz zuk eskola-mutil batekin ezkondu nahi izatea. Ez da desiragarria mutil hezi batekin ezkontzea, zu hezita ez bazaude. Kontuz ibili behar duzu mutil hezi batekin ezkonduta zu nahiago izango zaituela pentsatzearen artearekin, etxeko kontuei buruz ezertxo ere ez badakizu. Guk, eskola-mutilok, neska heziekin ezkondu nahi dugu, arrazoi askorengatik, zeinak espero dudan hurrengo gaian agertzea. Eskerrak eman beharko genituzke, gurasoek beren pentsamoldea aldatu, eta alabei goi-mailako hezkuntza jasotzen utziko baliete. Guk, kanpoan, pozik entzun genion Makerereko unibertsitate-ikastetxeko Bertha Akim andreari, eta haren aitari zorionak eman genizkion alabak goi-mailako hezkuntza jasotzea irmoki nahi zuela-eta harengan jarritako ahalegin eta adorearengatik.
 

Zore on opa diot. O!, Rungwe barrutiko neska maiteok, jaso ezazue agur bero bat.
Zuena, Jackson Joseph Sichali. LUKASA
 

Melinda Adamsek (2006) dio emakumeei begirako politika kolonialak ez zirela soilik Afrikako emakumeen kalterako izan, haiek etxekotuz. Aitzitik, haietako batzuk ahaldundu egin ziren, neurriei men egin zietenetako askok erabili egin baitzituzten politika kolonialak eta beren gizarteetako patriarkatua ahultzeko, euren interesen mesedetan. Ados gaude egileak dioenarekin: "Klasea, testuingurua, erlijioa eta administrazio koloniala aldagai garrantzitsuak izan ziren ideologia horiek hainbat emakumerengan izandako eraginean. Zenbait testuingurutan, otzantzeko ideologia horiek ahuldu egin ziren, emakumeek esparru publikoan parte hartzea xede zuten bestelako politiken eraginez. Gainera, Afrikako emakumeek sarritan iraultzen zituzten etxeko ideologia horiek, erabilgarria zena onartuz eta gainerakoa baztertuz". Esan behar da, dena den, halako neurrietarako sarbiderik izan ez zutenak baztertu egin zirela politika horien ondorioz, eta ez zutela inolako aukerarik izan horien jabe egiteko. Are gehiago, ezintasun horrek markatu zuen  geroko independentzien aroan izan zuten lekua, baita hurrengo belaunaldiena ere. Landa-komunitateetako eta, batik bat, komunitate islamikoetako emakumeez ari gara, zehazki. Neurri haiei etekina atera zietenak interes kolonialak sustatu zituzten buruzagien emazte eta alabak izan ziren, oro har. Seguruenik haien parte-hartzea interes horien araberakoa izan zen arren, geroago leku pribilegiatuan kokatuko zituen gizarte-eskalan. 

Gaur egungo proposamena da Afrikako herritarren esku uztea beren garapena. Afrikako herritarren bizitzaren gaineko errealismo eskasak eta etxearen nahiz familiaren kontzeptuen definizioan dauden kontraesanek, genero-rolekin batera, besteak beste, neurri horien porrota eragin zuten, eta Afrikako herritarren nahigabea gero eta nabarmenagoa bilakatu zen.

Kolonialismoaren aurkako erakundeetan nahiz erakunde nazionalistetan emakumezkoek izandako rol politikoak zein buruzagitza- eta erresistentzia-rolek ebidentzia gehigarriak eskaintzen dituzte andrazkoen komunitate bizi bati dagokionez, zeina funtsezkoa izan zen aipatu mugimenduek, azkenean, arrakasta izan zezaten. Erakunde horietan emakumeek erakutsi zuten erresistentzia XIX. mendean eta XX.aren hasieran nagusitu zen, eta, ondorioz, boterea eta buruzagitza galdegin zituzten kontinente osoko komunitateetan. Batzuk, ezarrita zeuden errege-familiaren ordezkariak zirenez, agintari bilakatu ziren; beste batzuek, berriz, beren erlijio-agintaritzak ematen zien buruzagitzaz baliatu ziren; eta beste zenbaitek, edozein jarduera politikotik kanpo uzten zituen ideologia kolonialari jarraiki, debekuei muzin egiteko eta erregimen kolonialaren aurkako ekintza politikoei zegokienez susmopean ez egoteko erabili zuten (Manzanera, 2012). Agintari kolonialek ez zuten kontuan hartu Saharaz hegoaldeko andrazkoen garai kolonialaren aurreko jarduera politiko aberats eta dinamikoa, gizonezkoak baino ez zituzten aintzat hartu tokiko bulego politikoak antolatzeko orduan.

Arestian aipatu bezala, garai kolonialaren aurretik, emakumezkoek tokiko erakundeetan ―andreek andreentzat kudeatuak― parte hartu zuten Afrikako mendebaldeko toki askotan (Clarck, 2018). Hala, andreen taldeak gizonezkoen osagarritzat jotzen ziren komunitate barruan.  Halere, eragile kolonialek ―normalean, gizonak― ez zuten errealitate hori kontuan hartu. Nahiz eta batzuetan aitortua ez izan, emakumeek berebiziko garrantzia izan zuten gobernu kolonialaren aurkako erresistentzia goiztiarrean. Ekintzarik ezagunenetakoa Aban gertatu zen, Nigeriako hego-ekialdean, 1929an. Orobat, Kenyako Mau Mau matxinada ere aipagarria izan zen. Dena den, emakumeek beste hainbat ekintza publikotan parte hartu zuten zapalketa kolonialaren aurka protesta egiteko, eta nazionalismoaren eta alderdi politikoen garapenean lagundu zuten (ikus 1. taula). Erresistentzia-ekintza horietan andrazkoek izandako parte-hartzeari buruzko literatura urriak ezkutarazi egin ditu bai haien ekimen politikoak bai aldaketa ekonomikoen eta kulturalen aurka egin zituzten protestak, eta, era berean, isilean gorde ditu kolonialismoak haiengan izan zituen ondorio negatiboak. Horrez gain, emakumezkoen aktibismo politikoa aintzat ez hartzeak ilundu egin du garai kolonialaren osteko Afrikan andreek politikan jardutea ahalbidetzeko parte-hartze politikoa hedatu duen prozesua.

EMAKUMEZKOEN GERRA, ABA, NIGERIA

Abako (Nigeriako) Emakumezkoen gerrak —Abako emakumezkoen istiluak izenez ere ezaguna— erreferentzia egiten dio Nigeria britainiarrean 1929ko azaroan, izan zen matxinada-garaiari. Bendeko barrutiko, Umuahaiako eta Nigeriako ekialdeko beste leku batzuetako milaka igbo andre Oloko hirira joan ziren Warrant Chiefs-en aurka protesta egitera, gobernuan emakumeen rola mugatzen zutela egozten baitzieten. Nolanahi ere, egokiena da 1929ko Abako emakumezkoen istiluak —kolonia-erregistro britainiarretan izen hori jaso zuten— andrazkoek modu estrategikoan gauzatu zuten kolonialismoaren aurkako matxinadatzat hartzea, aldarrikapen sozialei, politikoei eta ekonomikoei irtenbidea topatzea izan baitzuten xede. Owerri eta Calabar probintzietako landa-guneetako andreek antolatu eta bideratu zuten protesta, eta sei talde etnikotako emakumeek (ibibioak, andoniak, orgoniak, bonnyak, opoboak eta igboak) hartu zuten parte. Protestetan,  karguari uko egitera behartu zituzten hainbat Warrant Chiefs, eta 16 epaitegi nazionali eraso egin, eta suntsitu egin zituzten. 2018an, Nazio Batuek andrazkoek bideraturiko mugimendu aipagarritzat jo zuten 1929ko Abako emakumezkoen errebolta.

MAU MAU MATXINADA, KENYA

Emakumezkoek Kenyako nazionalismoa bultzatzera behartuta ikusi zuten beren burua, hainbat faktore tarteko: lurrak lerrokatzeko politiken eraginak, herri-lanaren derrigortasuna, zergak, andrazkoen erdainkuntzarekin lotutako arazoak, lan-jarduera bidegabeak, hezkuntza egokiaren beharra eta emakumeak politikan baztertuta egotea. Mau Mau mugimendua osatu baino askoz lehenago, andrazkoek protestak egin zituzten eragiten zieten lege kolonialen aurka. Funtzionario kolonialek, baina, 1920ko hamarkadatik aurrera hazten ari zen protesta-boladatik kanpo utzi zituzten. Emakumezkoek kafe-finketako lana antolatuta zuten. Greba horiek ―bereziki 1947ko bat― ez ziren onartu gizon asaldatzaileek sustatu zituztelako (Presley 1986a, 129-148). 1947an eta 1948an, beste istilu garrantzitsu bat gertatu zen, “Emakumeen matxinada” izendatua, hain zuzen. Landa-garapenerako plan baten aurkako protesta izan zen, eta Fort Hall barrutiko andrazkoek hartu zuten parte. Planaren arabera, emakumezkoek terrazak aitzurtu behar zituzten beren sailetan, lurrak galdu nahi ez bazituzten. Corfield txostenari jarraiki, Kenyako Afrikako Batasunak hasi zuen protesta. Batzar jendetsu batean, erabaki zen andrazkoek ez zutela parte hartuko gobernuaren proiektuan; emakumezkoen babesa erabatekoa izan zen, eta, handik gutxira, herri-lana etenda geratu zen kasik (Corfield, 1966). Andrazkoen parte-hartzea politika publikoan ez zegoen Kikuyu etniaren ohituren artean. Kolonialismoak emakumezkoen rol politikoak aldatu zituen, eta aldaketa hori Mau Mau mugimendua baino hogei urte lehenago gertatu zen. 1930eko hamarkadan, andrazko-talde txikiak nazionalista egin ziren, eta ondorengo hogei urteetan milaka emakumezko erakarri zituzten. Hala, andrazkoek erakunde nazionalista nagusien ―Kikuyuen Elkarte Nagusia (KCA, ingelesezko siglak) eta Kenyako Afrikako Batasuna (KANU, ingelesezko siglak)― aitorpena jaso zuten. Mau Mau matxinadari dagokionez, emakumeek askotariko rolak bete zituzten ―errebolta bera ere aldeaniztuna izan zen―. Adibidez, haiena zen basoan aritzen ziren osteei elikagaiak, sendagaiak, armak eta informazioa helarazteko bideak antolatzeko eta mantentzeko erantzukizun nagusia. Halaber, mugimenduaren errekrutatzaile nagusiak izan ziren, eta zin egiteko zeremonietan parte hartzeaz gain, bideratu ere egiten zituzten.

Andrazko batzuek beren buruzagitza espiritualak ematen zien eskumena baliatu zuten; beste batzuek, ostera, jokabide politiko agerikoagoa erakutsi zuten, eta zergei aurre egiteaz gain, haien nekazaritza-lanetan inor sartzeari uko egin zioten. Emakumeen elkarteak jardunean aritu ziren Bigarren Mundu Gerra aurreko hamarkadetan, gizonezkoen erakunde politikoetan sortu ziren andreen erakunde osagarriak barne. Europarrek gero eta kontrolatuago izan nahi zituzten afrikar gizarteak, baina afrikarrak lehenengo urteetatik borrokatu ziren zaintza horren kontra. Mugimendu nazionalista modernoak XX. mendearen hasieran indartu ziren, kontinente osoko erakundeek Afrikako tokiko zaintza politikoa bereganatzeko presioa eragin zutenean. 

Tanzanian, esaterako, Tanganyikako Afrikako Batasun Nazionaleko (TANU, ingelesezko siglak) andrazko ekintzaileek zenbait ezaugarri zituzten komunean, bereziki ahaidetasun mistoa eta ezkontzak. Halaber, politika eta parrokia-ardurak ez ziren beren interesekoak, eta harremanak zituzten hurbileko familietako kide ez ziren emakumezkoekin. Bai Nyererek bai TANUk ―alderdi politiko gisa― ideologia eta antolakuntza eskaini zituzten, zeinen bidez berretsi egin ziren emakume askok bizi izan zituzten kontzeptuak. Dena den, Nyererek ez zien nazionalismoa erakutsi; aitzitik, haiek sortu eta abiatu zuten Nyererek TANU mugimendu nazionalista sinesgarri eta arrakastatsua izateko behar zuen nazionalismoa. Robinsonek “kultura politikoa” izendatu du emakumezkoek TANUri egin zioten ekarpena. Haren azterketen arabera, “kultura politiko” horren oinarriak izan ziren boterearekin, agintearekin, parte-hartzearekin eta ordezkaritzarekin lotutako komunitate-ohiturak, tradizioak eta sinboloak. Orobat, Robinsonen arabera, “kultura politiko” hori aldatu egin daiteke, denboraren poderioz eta ikasketa politiko prozesu baten bitartez (Geiger, 2002:212). Talde tradizionaletako andrazko dantzariak TANUko nazionalista sutsuak bilakatu ziren, eta arte-adierazpena politikoa bihurtu zuten, informazioa trukatzeko eta TANUren ibilaldiak iragartzeko erabat politizatuta zegoen sarearen bitartez. Horrez gain, dirua biltzen ere aritu ziren, alderdirako. Hori guztia, gainera, kolonoen kontrolpetik at gertatu zen; izan ere, ez ziren konturatu emakumezkoen dantza-elkarteak nazionalistak mobilizatzeko tresna izan zitezkeela.

Mugimendu nazionalistetan andrazkoek rol nabarmengarria izan arren, historiografiak gizonekin lotu du afrikar nazionalismoa (Geiger, 1986). Aili Mari Trippek azaldu du arrazaz gaindiko emakumezkoen mugimenduak oso garrantzitsuak izan zirela Ugandan 1945etik 1962ra izandako andrazkoen mobilizazioen historian. Afrikako, Europako eta Asiako emakumeek elkarrekin egin zuten lan, eta ideologia arrazistei aktiboki aurre egin zieten, baina ez gizonezkoen erakundeek bezain agerian. Kontinente horietako andreek arraza bazter utzi zuen ideologia sortu zuten, eta haren bidez batasun handia erdietsi, eta Ugandako emakumeen eskubideak sustatzen saiatu ziren.

Kom emakumezkoak, Kamerun
1958an, Bamendako sailetan, Kamerungo mendebaldean, kom emakumezkoek Anluren Matxinada izenez ezagun den altxamendua hasi zuten. Eremuari Hegoaldeko Kamerun britainiarra deitu zioten, administratzaile britainiarren zaintzapean baitzegoen. Andrazkoak haserre ziren, zurrumurru baten arabera Kamerungo alderdi politiko bat ―Kamerungo Kongresu Nazionala (KNC, ingelesezko siglak)― komen lurrak Nigeriako igboei saltzeko aukera hausnartzen ari baitzen. Era berean, kolonialismo britainiarrak muga horizontaleko nekazaritza-jardunbideak inposatu zituen, eta horrek emakumezkoen kexak areagotzea ekarri zuen berekin, haien nekazaritza-teknikak erabat aldatu behar izan baitzituzten. Hala, Anluk, zenbait mende zituen andrazkoen elkarteak, ez zetorrela bat adierazi zuen. Hiru urtez, andreak funtzionario britainiarren aurrean larrugorritu, eta gorputzak hautsez eta olio gorriz margotu zituzten, funtzionarioak harri eta zur utzita. Kamerungo gizonek jakin bazekiten bagina ikustea seinale txarra zela, eta matxinada handia izango zela ulertu zuten. Haatik, funtzionario britainiarrek susmatu ere ez zuten egin zer etorriko zen. Erreboltak 1961era arte iraun zuen, eta “Izuaren erregealdia” izendatu zen (Tchouta Mougoué, 2018). 
 

Harreman haiek sortzea ahalbidetu zuten arrazoien artean, bat nabarmendu beharra dago: parekoak ziren Afrikako andre buruzagien heziketa ―batzuek unibertsitate-ikasketak zituzten― eta une horretan Ugandan zeuden Europako emakumeena. Are gehiago, batzuetan, afrikarrek Europako eta Asiako kideek baino heziketa hobea ere izan zuten; Ingalaterran unibertsitate-hezkuntza jaso zuten andre afrikarrentzat errazagoa izan zen emakume britainiarrekin harreman sozialak garatzea, kultur -zaletasun komunak zituztelako. Hezkuntza dela eta, hasiera batean, Ugandako emakumeek abantaila izan zuten beste kolonia batzuetakoen aldean, emakume misiolariek ―bereziki, Eliza Anglikanoko Elkarte Misiolaria― egindako ahaleginei esker. 1930eko hamarkadaren amaieran, Ugandako neskatilak bigarren hezkuntzako ikastetxeetara joaten ziren, eta, 1945. urtearen hasieran, Makerere College izenekoan hasi ziren. Tanganyika eta Kenya inguruko herrialdeetako neskatoek, aldiz, 1940ko hamarkadaren amaierara arte itxaron behar izan zuten bigarren hezkuntza jasotzen hasteko, eta askoz geroago iritsi ziren unibertsitatera. Frantzia, Belgika eta Portugaleko kolonietako emakumezkoen hezkuntzari dagokionez, atzerapena askoz handiagoa izan zen. Ugandako aipatu andrazkoen harremanek gorabeherak izan bazituzten ere, bertako egungo emakumeen mugimenduaren ―Afrikako mugimendu sozial eta politiko sendoenetakoa― aurrekariak izan ziren. Britainiarren menderatze kolonialaren eta gobernu britainiarrak Ugandako protektoratuan izandako rolaren bukaerak bide eman zien andrazkoen arrazarteko harremanei. Halaber, beste aro bat hasi zen: agintariak afrikarrak izango ziren, eta beren etorkizun politikoaz arduratu beharko zuten. Testuinguru horretan, europarren zeregina ikuskapen-lanetara mugatu zen, gero eta gehiago (Tripp, 2001). 

Hein handi batean, 40ko eta 50eko hamarkadetako independentziaren aldeko borrokak baketsuak izan ziren. Alta, Afrikako zenbait lekutan, tamalez, burujabetasuna askapen-mugimendu nazionalek bideraturiko borroka armatuaren bitartez eskuratu zen. Horren adibide izan ziren Ginea Bissau, Cabo Verde, Angola, Mozambike ―denak Portugaleko kolonia―, Zimbabwe, Namibia eta Hegoafrikako kasuak, non independentzia lortzeko borroka armatuak zenbait urte edota hamarkada iraun zuen. Afrikako emakumezkoek modu aktiboan hartu zuten parte askapen-gerra horietan. Zimbabwen, esaterako, Zimbabweko Afrikako Batasun Nazionaleko (ZANU, ingelesezko siglak) alderdi armatuak hamar mila errekrutatu zituen. Edonola ere, kopuruagatik ez ezik, bete zituzten eginkizunengatik ere izan zen nabarmengarria andreek gerra haietan izan zuten parte-hartzea. Gainera, ohiko ekintzak etxean egin beharreko beste lan batzuekin bateratzen zituzten, soldaduentzako elikagaiak lortzea, kasu.

Nazio-estatuaren eraikuntza

Afrikako herrialde gehienek 60ko hamarkadaren lehenengo erdian lortu zuten gobernu kolonialarekiko burujabetasuna. Halere, askapen-borroketan parte hartu bazuten ere, andrazkoak albo batera utzi zituzten nazio-estatu berriak eraikitzeko prozesuetan. Zenbaitetan, haien aldarrikapenak bideratu ziren alderdi nazional berrietan emakumeen sailak sortuta. Tanzaniari dagokionez, independentzia aurretiko TANUko emakumezkoen atala andrazkoen erakunde nazionala bihurtu zen independentzia ostean (Tanzaniako Emakumezkoen Kontseilua ―Umoja wa Wanawake Wa Tanzania (UWT)―, TANUko afiliatua). Susan Geigerrek (2003) adierazi bezala, batetik bestera igarotzeko trantsizio-prozesuari ―gatazkarik gabea, antza― buruzko kontakizuna metanarratiba nazionalistaren genero-alderdia da. UWTren sustraiak TANUko emakumezkoen atala eta alderdiko kideen buruzagitza izan ziren. Alabaina, erakundeak gatazkak bizi izan zituen, gobernuak ez zuelako borondaterik erakutsi bi auzitan erretorikatik ekintza zehatzetara igarotzeko: batetik, Tanzaniako gizarteko genero-harremanen desparekotasuna; bestetik, andrazkoen mendekotasuna eta beren lan-indarraren gaineko zaintzarik eza ―bai familian bai landa-eremuan bai esparru horietatik at― (Geiger, 2003: 189).

Borrokalari aritu ziren emakumeak direla eta, sarri ikusi zuten gudu-zelaietan ezarritako berdintasunak ez zuela iraungo independentzia lortu eta gero. Adibidez, Zimbabwek burujabetasuna erdietsi osteko aurreneko urteetan, bertako parlamentuan jardun zuten pertsona guztietatik % 7,3 baino ez ziren izan emakumeak. Barruti-mailan, gainera, egoera are okerragoa izan zen, andre zinegotziak % 1,86 baino ez baitziren izan. Kopuru horiek gutxi aldatu ziren, harik eta 2013ko eta 2018ko hauteskundeetan Zimbabwek senaturako aldi baterako genero-kuota abiatu zuen arte. Era berean, Zimbabweko Afrikako Batasun Nazionaleko Fronte Patriotikoko (ZANU-PF, ingelesezko siglak) emakumeen ataleko kideak behatzaile soilak bilakatu ziren batzar erabakigarrietan. Hala, andre ministrorde batek, erabakiak hartzeari zegokionez, “ez aritze mekanismoa” zela esanez deskribatu zuen emakumeen atala. Botswana eta Zambiako emakumeen ataletako kideek antzeko iritziak dituzte sail horiek andrazkoen bizitzan benetako aldaketa eragiteko duten ezgaitasunari buruz. Herrialdearen arabera, emakumeek parte-hartze ezberdina izan zuten askapen-mugimenduen jardueretan. Ginea Bissaun, esaterako, Ginea eta Cabo Verdeko Independentziaren aldeko Alderdi Afrikarreko (PAIGC, gaztelaniazko siglak) emakumezkoak benetan ez ziren miliziako kide, baina hezkuntza politikoan parte hartu zuten, eta gerrillaren eremuak arrozez hornitu zituzten ―eginkizuna, nolabait, beren etxeko arduren hedapena izan zen―. Mozambiken, aldiz, parte-hartze handiagoa izan zuten Mozambikeko Askapen Frontean (FRELIMO, portugalerazko siglak), nahiz eta, hastapenetan, bat etorri ez genero-berdintasunaren aldeko eztabaida ideologikoa eta berdintasun horren benetako betetze-maila. Hala, hasieran, FRELIMOk errekrutatutako emakumezkoei debekatu egin zitzaien entrenamendu militarra jasotzea, eta, hortaz, ezin izan ziren aritu borroka-jardueretan. Halere, andrazkoen kopuruak handitzen jarraitu zuen mugimenduan, eta, azkenean, tratu bera eskatzeko elkartu ziren. Horren ondorioz, egoera aldatu egin zen, eta FRELIMOk emakumeen destakamentua sortu zuen, zeinak bete-betean hartu zuen parte borroka armatuan (Bauer, Darkwah eta Patterson, 2017). Afrikako mendebaldeko herrialde askotan ―Ghanan, Nigerian edo Kamerunen, kasu―, andrazkoek buruzagi-rol garrantzitsua izan zuten, bai alderdi nazionalisten garapenean bai alderdi horiek abiatu zituzten borroketan. Besteak beste, propaganda banatzeko sareak antolatu eta boikotak zein grebak babestu zituzten. Orobat, alderdi politikoen buru izan ziren buruzagiak ―gizonak― espetxeratu zituztenean. Alabaina, independentzia erdietsitakoan, bazter utzi zituzten, eta oso emakume gutxi izendatu ziren hala alderdien hautagai izateko nola kargu publikoak betetzeko. Era berean, oso gutxik  lortu zituzten gobernu-kontratuak. Denzerrek (1992) azaldu bezala, Europako politika patriarkalak ezarritako mugek Afrikako gizarte tradizionalen eta musulmanen egitura patriarkalak sendotu zituzten, eta, ondorioz, azkar kendu zizkieten aginpidea eta estatusa emakumezkoen erakunde politiko indigena ugariei.

BIBI TIT MOHAMED (1926-2000)
Tanzaniako independentzia-prozesuaren buruzagi, milaka emakume errekrutatu zituen Umoja wa Wanawake wa Tanzania (UWT) alderdiko kide izateko eta kolonialismoari aurre egiteko, eta  alderdiko emakumeen atalaren buru izan zen. 1961ean, herrialdeak independentzia lortu zuen, ofizialki, eta, era berean, ofizialki aitortu zitzaion alderdian zuen rola. Haren karismak eta indarrak bultzatuta, herrialde osoko etnia ezberdinetako andrazkoak politikan parte hartzen hasi ziren, Bibik zekarren plataformaren bitartez. Alta, bere iritzi politikoak ofizialtasunetik  urruntzen hasi ziren, eta, 1969an, estatu-kolpea emateko plan batean parte hartu izana egotzi zioten. Errugabea zela beti aldarrikatu bazuen ere, kartzelatu egin zuten. Handik bi urtera, harekin batera independentziaren alde borrokatu zen Nyerere presidenteak barkatu eta libre utzi zuen. Kalte moralak, baina, ez zuen atzera bueltarik izan.
 

Egoera horien guztien ondorioz, emakumeak ―profesionalak, batez ere― erabakitzen ari dira, batetik, ez hartzea parte alderdi politikoen emakumeen ataletan, eta, bestetik, beren erakunde zibikoak eratzea (Bauer, Darkwah eta Patterson, 2017).

Egiturazko Doikuntza Planak edo Programak (EDP) herstura eta ekonomiaren liberalizazioa oinarri dituzten neurri ekonomikoen multzoa dira. Beren xedeak dira ekonomiaren hazkundea zein hobekuntza ahalbidetzea eta Afrikako herrialdeetako krisiei irtenbideak topatzea ―batez ere, 1970eko hamarkadatik aurrera―. Nazioarteko Diru Funtsak (NDF) edota Munduko Bankuak (MB) ezarri zizkieten zenbait herrialderi nazioarteko ordainketak egiteko finantza-laguntza jaso zezaten. EDPak Hirugarren Munduko kanpo-zorra konpontzeko neurri unibertsal gisa jarri ziren abian, eta, sobietar blokeko ekonomiak erori zirenean, Ekialdeko herrialdeetara hedatu ziren (Zabalo, 2005). Agerian geratu da, baina, neurri ekonomiko horien zenbait abiapuntu ez direla baliozkoak testuinguru afrikarrean.

Hala, Doikuntza Planen paradoxetako bat izan da Afrikako estatuek, erreforma ekonomikoen prozesua bideratu beharrean, espero zen bezala, nabarmen galdu dutela erreforma-neurriak ezartzeko ahalmena (Lopez-Castellano et al, 2019). Estatu-aurrekontua mugatuta zegoen, eta liberalizazioak eta desarauketak merkataritza- edo finantza-estrategia oro saihestu zuten.

1980an, Saharaz hegoaldeko Afrikako 4 herrialdek bakarrik (Kenya, Malawi, Senegal eta Sudan) jaso zituzten doikuntza-maileguak, baina 1989an  Afrikako 31 herrialdek hartu zuten parte Doikuntza Programetan (Haddad et al, 1995).

Hala, 80ko hamarkadaren amaieran, MBk eta NDFk presionatuta, hainbat herrialdek pribatizazio-programak ezarri zituzten, besteak beste Ghanak, Nigeriak, Boli Kostak, Malik, Kenyak, Tanzaniak, Malawik, Mozambikek, Madagaskarrek eta Ugandak. Martxan jarri ziren neurri zehatzei dagokienez, atzerriko dirua injektatu zen, eta nekazaritza-prezioak garestitu egin ziren. Orobat, neurriz kanpo balioztatutako diruaren balioa murriztu egin zen, eta merkataritza liberalizatzeko politikak zein sektore pribatuan lehiakortasuna sustatzeko estrategiak abiatu ziren. Neurri horien guztien abiapuntua da merkatuak aurrera egiteko ez dagoela zertan arautu. horretan, sektore pribatuak berebiziko funtzioa betetzen du, gizarte guztiak erabat monetizatuta eta merkatura bideratuta daude, eta pertsona orok merkatuaren estimuluei erantzuteko askatasuna du. Ikuspegi horrek, baina, ez ditu hainbat faktore aintzat hartzen, hala nola gizarte-desparekotasunak ―baliabideetarako irispidea eta talde zehatzen aukerak zailtzen ditu―, ordaindu gabeko lanaren garrantzia eta ekonomia guztietan izaten diren elkarrekiko laguntzak.

Horrez gain, programa horiek proposatzen duten diskurtso neoklasikoak beste zenbait muga ditu: emakumezkoen ordaindu gabeko lana ez hartzea kontuan kontabilitate nazionalean, andrazkoek aldi berean egiten dituzten jarduerak azaltzeko ezgaitasuna eta sektore informalari ez erreparatzea, zeinetan Afrikako gizarteetan jendearen gehiengoa aritzen den.. Horrek guztiak eragina izan du abian jarritako ekonomia-jardueren eta politika ekonomien gaineko pertzepzioan, eta, hala, emakumezkoen mendekotasuna iraunarazten dute (Tsikata, 1995).

FAOren arabera, 1979tik 1997ra bitarteko epean biztanle bakoitzeko energia dietetikoaren hornidura murriztu egin da eskualdean. Ironikoa bada ere, eskualdeko herrialde gehienak elikagai-inportatzaile petoak bihurtu dira (FAO, 1999). Tanzanian, adibidez, 1980ko hamarkadak erabateko haustura ekarri zuen aurreko garai sozialistarekiko. NDFk egiturazko doikuntza-neurriak negoziatu eta martxan jarri zituen, eta, ondorioz, herstura-neurriak inposatu ziren (Manzanera-Ruiz eta Lizárraga, 2015). Era berean, estatuaren esku-hartzea murriztu egin zen, eta sektore pribatuak gizarte-zerbitzuen ekoizpena eta zuzkidura handitu egin zituen. Gainera, zerbitzu horiekin lotutako zergak eta karguak areagotu zituen (Chachage eta Mbilinyi, 2003). 1984 eta 1990 bitartean gizarte-adierazle batzuek hobera egin bazuten ere, 90eko hamarkadan langabezia areagotu egin zen, hirietan diru-sarrerak murriztu egin ziren, eta diru-sarrera horien arteko aldeak handitu egin ziren (Chachage eta Mbilinyi, 2003). Ellisek eta Mdoek (2002) aipaturiko datu ofizialei jarraiki, 1993tik 1999ra bitartean sektore publikoko enpleguen laurden bat galdu zen. Halaber, 70eko eta 80ko hamarkadetan, herrialdeak hezkuntzan eta giza kapitalean inbertitu zuen, eta, horri esker, alfabetatze-maila handia ―% 85― erdietsi zuen (Shao, 1985). Alabaina, 1990ean, maila hori modu lazgarrian jaitsi eta % 68koa bihurtu zen (Whitehead, 2009).

EDPek generoa ez zuten aintzat hartu, eta ez zituzten aurreikusi gizonezkoengan eta andrazkoengan izango zituzten ondorio ezberdinak. Are gehiago, Afrikako emakumeen bizimoduak nabarmen egin zuen okerrera, eta genero-sistemak haien kalterako aldatu zituzten. Izan ere, emakumeek beren gain hartu behar izan zituzten gastu publikoaren murrizketak eragin zituen kostuak. 80ko hamarkadatik aurrera, langabezia-tasa handitzearen ondorioz, besteak beste, agortu egin ziren etxean ekonomikoki laguntzera begirako gizonezkoen ahalmenak. Hala, emakumezkoek masiboki jo behar izan zuten azoketara, horixe izan baitzen irtenbide bakarra herstura-neurriak ezarri izanak eragin zuen diru-sarreren murrizketari aurre egiteko. Badirudi 1990ean, Maputon (Mozambike), andrazkoen % 55-75 bitartean, gutxi gorabehera, merkataritza-jardueretan aritzen zirela, nahiz eta askok ezin ordaindu azoketako salmenta-postuen gune formalak (Sheldon, 2017). Emakumeek ekonomikoki gizonezkoen mende egoteari utzi zioten, eta hori ondorio positiboa izan zen. Haatik, lanaren banaketa sexuala aldatzeaz batera, gatazkak areagotu egin ziren familietan. Lan- eta denbora-banaketari buruzko erabakiek arazoak sortu zituzten gizonen eta andreen artean, neurri batean andrazkoen ekoizpen-arloko lan-denboren gaineko presioa handitu egin zelako. Familia poligamoetan, emazteen arteko harremanak gaiztotu egin ziren, senarrek ez zutelako gaitasun ekonomikorik familia oinarrizko baliabideez hornitzeko. Ondorioz, emazteak beren artea lehiatzen hasi ziren bitarteko urriak edo ia hutsalak lortzeko (Manzanera, Lizárraga eta Mwaipopo, 2017). 

Ghanari dagokionez, Haddadek generoaren arabera bereizita egin zuen azterketak (1991) erakutsi zuen, denbora oinarri hartuta, emakumeen egoera txarragoa zela beti, lan-denborarekin lotutako karga handiagoak ―% 15-25 bitartean―  zituztelako, batik bat gehiago arduratzen zirelako erreprodukzio-lanez, etxeko lanez eta iraupeneko nekazaritzaz, kasu. Joera nagusia kontuan hartuta, andreak, astero, hogei ordu luzez aritzen ziren etxeko lanetan; gizonek, berriz, bost orduz jarduten zuten. Alde horren heren bat bakarrik orekatzen zen emakumeek etxetik kanpoko lanean ematen zuten denborarekin; izan ere, 27 bat orduz aritzen ziren, eta gizonezkoek, ostera, 31 orduz.

Andrazkoen nekazaritza-ekoizpenari eragin zioten lurraren jabetzaren gaineko neurri eta erreforma garrantzitsuak sustatu ziren. Halaber, gizarte-antolaketarako sistema patrilinealak bultzatu ziren, zeinetan, lurraren jabetzari dagokionez, emakumezkoak baztertuta zeuden. Egiturazko doikuntzak sustatutako merkataritza-laboreen ekoizpenetara bideratutako pizgarriak handiagoak izateak mugatu zuen andrazkoek haien bitartez diru-sarrera independenteak erdiesteko ahalmena; gizonezkoena, ordea, handitu egin zen, merkataritza-laboreen prezioak garestitzearen eta haiek lurraren jabetza edukitzearen ondorioz. Makroekonomikoegiak direnez, erreforma horiek okerragotu egin dituzte nekazaritza-ekoizpenak eta emakumezko nekazarien diru-sarrerak. Orobat, ez dute kontuan hartu herrietako eta familietako bizimodua,  non gizonezkoen eta andrazkoen arteko botere-harremanek eragiten dieten ekoizpen-baliabideak eskuratzen dituztenei eta soberakina edo ekoitzitakoari pizgarriak eranstetik lortutako etekinak beren esku dituztenei. Genero-harremanen desparekotasunaren eta emakumezkoen botererik ezaren ondorioz, andre ekoizleek ez dute aukerarik hornidura ekonomikoki egokiaz aurrera egiteko, gizon nekazarien aldean ―bereziki, ekoizle handiak―, ez dituztelako eskuratzen oinarrizko ekoizpen-ondasunak. Kenyan eta Zairen eginiko ikerketen arabera, gizonezkoen merkataritza-laboreen eta emakumezkoen elikagai-laboreen artean alde nabarmenik izan ez arren, bigarrenen egoera txarragoa da, elikagaien kontsumoari begirako ekoizpen propioan aritzen direlako eta mugatuago dutelako bai nekazaritza-laguntzetarako bai bestelako ondasunak ekoizteko funtsezkoak diren elementuak eskuratzeko ahalmena.   

Meatzaritza bultzatzeak ere eragin negatiboa izan du hala nekazaritza-lurrak eskuratzeko ahalmenean nola ingurumenean, basoak soiltzea eta kutsadura ekarri dituelako. Ondorioz, murriztu eta andeatu egin da jendearen mantenurako erabil daitekeen lur-kopurua, eta arriskuan jarri da bai andrazko askoren elikadura-segurtasuna bai lurrak dituzten taldeetako kide ez diren gizonezkoena. Horrez gain, kapital pribatuaren sustapenak eta lan-arauketaren laxokeriak kaltetu egin dituzte langileen laneko segurtasuna eta baldintzak, gehienbat maila txikieneko enpleguak dituztenenak, zeinak asko emakumeak diren(Tsikata, 1995).

Arestian aipatu bezala, EDPek hainbat modu garrantzitsutan larriagotu dituzte Afrikako genero-harremanen arazoak. Lan-esparruan, esaterako, ikerketek erakutsi dute andrazko gehiago geratu dela langabezian, gizonekin alderatuta, hala nola sexu bien soldaten arteko aldea gero eta handiagoa dela eta andrazkoen lan-baldintzak okerrera egiten ari direla. Gainera, egoera hori guztia are txarragoa da aintzat hartuta gero eta gehiago direla sektore informalean diharduten emakumeak. Adibidez, Tanzaniako eta Nigeriako andrazko pobreek nahiz klase ertainekoek uko egiten diote enplegu formalari, informalean gehiago kobratzen dutelako. Halaber, genero-desparekotasunak daude lan-arloko betebeharretan eta elkarrekikotasunetan. Nazioarteko finantza-erakundeek zalantzan jarri dituzte ondorio horietako batzuk, ikerketa-metodologiaren fidagarritasunarengatik. Alta, datu bati dagokionez, eragile guztiak bat datoz: kasu gehienetan, emakumek pairatzen dituzte EDPei egozten zaizkien gizarte-baldintza txarrak. 1970eko hamarkadatik aurrera, MBko Andrazkoak Garapenean (WIP, ingelesezko siglak) programako politikek ez dute lagundu egoera hobetzen, genero-berdintasuna ez baitute ardatz izan. Eskuarki, parte hartu izan dute pobreziari aurre egiteko eta andreen ongizatea edo trebakuntza sustatzeko egitasmo partzialetan, eta arreta jarri dute merkaturako “eraginkorren” izan daitezkeen funtzio sozioekonomikoetan, andrazkoen, beren seme-alaben eta, oro har, gizartearen onurari erreparatu beharrean.

EDP-EN AURKAKO EMAKUMEZKOEN ERRESISTENTZIA-MUGIMENDUAK

 Erakunde ugarik jarri dituzte abian EDPen aurkako askotariko ekintza kolektiboak. Sikhula Sonke, Hegoafrikan, horren adibide da. Andrazkoak Etxaldeetan proiektutik sortu zen, zeinak, 1990eko hamarkadaren hasieratik, Mendebaldeko Lurmuturreko emakume nekazari langileak hezi eta mobilizatu dituen. Hegoafrikan, doikuntza-neurriek oinarrizko zerbitzuen hornidura eskasa edo hutsala ekarri dute, hala nola milioika pertsonari begirako argindar- zein etxebizitza-zerbitzuena eta txorrotako ur-instalazioena. 2004ko hauteskunde orokorretan, Sikhula Sonkek eta gizarte zibileko beste erakunde batzuek “Ez dago lurrik! Botoa Ez Ematearen aldeko Kanpaina!” izeneko programa hasi zuten, zerbitzu publikoetan kostuak 

1980ko hamarkadatik aurrera, andrazkoen mugimenduek eta erakundeek loraldia bizi izan zuten Afrika osoan, aldaketa sozioekonomiko eta politiko nagusiekin batera, besteak beste erregimen politikoen demokratizazioa eta ekonomien liberalizazioa heldu eta doikuntza-politikak kendu zirenean. Aldi berean, nazioarteko laguntza eta garapen-industria gobernuz kanpoko eta oinarrizko eragileei begira jarri ziren. Halaber, emakumezkoen nazioarteko mugimenduak eta Nazio Batuen Nazioarteko Erakundeak mainstream andreak eta beren interesak bultzatu zituzten, Emakumearen Hamarkadaren (1975-1985) bitartez (Tripp et al. 2009). Testuinguru horretan, emakumeen nahiz profesionalen askotariko erakundeak eratu ziren, bai eta aurrezteko eta diru-sarrerak sortzeko elkarteak ere. Horiek guztiek hainbat abiapuntutatik egin zieten aurre globalizazioa zela-eta emakumeek zituzten arazoei: haien eskubideen aldeko legeria-aldaketa, ohiturazko jardunbide eta legeen erreforma, lurrarekin loturiko eskubideak egikaritzeko ahalmena, ugalketa-eskubideak eta eguneroko bizimoduko arazoak.

Aipatu bezala, salbuespenak salbuespen, andrazkoak bizitza politiko formaletik urrun geratu ziren independentzia lortutakoan. Alabaina, liberalizazioak ekarri zituen  kontraesanezko ondorioen artean nabarmendu behar da esparru politikoa ireki egin zela, eta, hala, alderdi anitzeko sistemak abiatu zirela ―1990eko hamarkadatik aurrera, nazioarteko erakundeek hala eskatuta―. Eremu publikoaren irekiera horrek ahalbidetu zuen emakumezkoen erakundeak, koalizioak eta mugimenduak sortzea, eta talde horiek guztiek andrazkoen rol politiko handiagoaren alde lan egin zuten. 1995. urteaz geroztik Nazio Batuek eta atzerriko emaileek eraginiko presioei esker, sendotu egin ziren ordezkaritza politikoaren arloan emakumezkoen eskubideei begirako erreformak aldarrikatzen zituzten eragile nazionalak (Tripp, 2017). Egoera horren baitan, elkarteak eta gobernuz kanpoko erakundeak (GKE) ugaritu egin ziren. Nazioarteko elkarteek eta ekiteko ahalmen handiko emaileek finantzatu zituzten, eta, gehienetan, andrazkoak izan ziren elkarte eta GKE horien buru. Estatuko erakundeak ez bezala, emakumezkoen elkarteak eta gizarte-mugimenduak gai izan ziren eskaerei eta beharrei erantzuteko, kokapen estrategikoa izan baitzuten ―jendearen premien, gobernu-organoen eta merkatuko erakundeen artean― (Manzanera eta Lizarraga, 2015). Adibidez, Burkek eta Ngonyanik (2004) adierazi bezala, Tanzanian 2010ean eratutako Osasun eta Ongizate Ministerioak eta Dar es Salaamen dauden gizarte-zerbitzuetako beste gobernu-agentzia eta erakunde batzuek ekiteko ahalmen mugatua dute, egun, baliabide ekonomiko eta finantzario gutxi dituztelako, batetik, eta, bestetik, hazkunde ekonomikoak eta enpresa pribatuen interesen babesak lehentasuna dutelako enpleguaren eta gutxieneko gizarte-segurantza ezartzearen aldean. 
 

Saharaz hegoaldeko andrazkoen mugimenduak biltzen dituzten askotariko erakundeek pluralismoa dute ezaugarri. Kideen parte-hartzea kontuan hartuta, ez da harritzekoa emakumezkoen mugimenduek ikuspuntu ugari izatea andrazkoen interesak ulertzeko, lehenesteko eta lortzeko modurik onenari buruz. 1990eko hamarkadaren hasieratik, emakumeen erakunde asko osatu eta biziberritu dira Saharaz hegoaldeko Afrikako herrialde askotan, eta erabat hobetu da haien lanaren kalitatea. Andrazkoen mugimenduek oinarri- eta estatu-mailan jarduten dute, eta irekiera politiko berriak baliatu dituzte bai auzi berriak planteatzeko bai, beren eskubideak sustatze aldera, gizarte zibileko beste talde batzuekin indarrak batzeko. Mugimenduen indarra eta eragina ez dira herrialde guztietan berdinak izan, eta erakundeen artean ere aldeak izan dira. Elkarte askok kanpoko finantzaketa jasotzen dute, eta batzuek barne-ardura, Afrikako agendak eta erakunde-indarraren garapena nabarmendu nahi dituzte. Eremu askotan, Afrikako andrazkoei nahiz genero-ikerketei begirako programak ere ezarri dira. Xedea da irakastea, ikerketak egitea eta ondorioak Afrikako emakumezkoen baldintzak hobetzeko baliatzea. 1980ko eta 1990eko hamarkadetako garapenaren diskurtsoaren aldean, gaur egun andrazkoei eragiten dieten gaien eztabaida sarriago egoten da lotuta andrazkoen eskubideekin. Halaber, emakumezkoen eskualde- eta azpieskualde-kidetzak sortu dira, bai eta funtsezko jarduketa-esparruak identifikatu ere. Batzuek presio-mugimendu gisa balio dute, elkarren arteko loturak ezarri eta eskualde-aliantzak zein mundu-mailakoak osatzen dituzte, eta baliabideak eta arreta andrazkoengan nahiz andrazkoei axola zaien gaietan jartzeko eskatzen dute. 

Trippen arabera, kontinenteko zenbait herrialdetan askotariko estrategiak erabili ziren emakumeen eskubideak babesteko. Hegoafrikan, esate baterako, 1996an osaturiko Genero Berdintasunaren aldeko Hegoafrikako Batzordeak barne-gatazkak bizi izan zituen 2000. urtean arraza-desparekotasunari zein desparekotasun ekonomikoari aurre egiteko orduan andrazkoen kezkak planteatzeko moduarengatik. Batzuek landa-eremuetako emakume txiroen interesak lehenetsi nahi zituzten, haurren mantenua, enplegua sortzea eta ura eskuratu ahal izatea ezinbestekotzat jotzen baitzituzten. Gay Siedmanek adierazi bezala, beste batzuek uste zuten, hirietako hezkuntzadun emakume hautesleak aintzat hartuta, batzordea andrazkoen erronkak bideratzeko gunea izan behar zela, gai garrantzitsuen eta polemikoen eztabaida saihestu gabe (Seidman, 2001). Hala, emakumezkoen ministerioen balioaz hausnartzeko beharra aipatu zuten, gobernuak haien eskaerei erantzungo ziela ziurtatzeko. Izan ere, ministerio askok finantzaketa eta bitarteko urriak zituzten, eta arreta emakumezkoen etxeko roletan zuten jarrita (Seidman, 1999). Mugimendu batzuetan, alderdi politikoen barruan lan egitearen onura eztabaidatu dute, ahulak direlako eta ez dutelako interesik andrazkoen kezken gainean. Zenbaitetan, sexu-langileak nola hartu behar zituzten izan zuten hizpide, eta kolektibo horren eskaerak emakumezkoen mugimenduarenetan txertatu behar ote ziren eztabaidatu zen.

Nolanahi ere, Saharaz hegoaldeko eskualdean andrazkoen mugimendua dinamikoa da, gero eta handiagoa, gainera, eta legegintza-aldaketak zein konstituzionalak sustatu ditu emakumeak diskriminatzen dituzten xedapenetan. Ugandan, adibidez, andrazko-talde batzuk Gizarte Zibilaren Erakundeen (OSC, gaztelaniazko siglak) koalizio baten buru izan ziren. Koalizioak Aukeren eta Berdintasunaren Batzordearen Legea (2007) babestu zuen, lege-oinarria eskaintzen baitzuen emakumeak eta neskatoak diskriminatzen dituzten legeei, politikei, ohiturei eta tradizioei aurre egiteko. Abdennebi-Abderrahim Souaden arabera (2013), Ruandan andrazkoak babesteko erakunde eta OSC batzuek —guztira, 40 dira— talde bat osatu dute, zeinak gobernuari aholku ematen dion andreei eragiten dieten gai sozial eta politiko nagusien gainean. Bestalde, OSCek laguntza ematen diete finantza-baliabiderik eta eskarmenturik gabeko andrazko politikariei. Esate baterako, Zambiako Emakumezkoen Lobby Nazionalak emakumezko hautagaiak trebatu ditu esparru publikoko andrazkoei begira ezarritako tutoretza-programen eta eskualdeko nahiz tokiko sareen bitartez (Zambia National Women's Lobby, 2015). Aipatu ekimen guztiak garrantzitsuak dira emakumeei esparru politikoan errotuta dauden genero-joerak gainditzen laguntzeko. 

Hegoafrika, Namibia, Sierra Leona, Uganda, Kenya, Tanzania, Malawi, Gambia eta Senegaleko 50/50 mugimenduek aparteko garrantzia dute. Hala, legegintza-boterea dela eta, Afrikan daude andrazkoen parte-hartze tasa handienetako batzuk: Hegoafrikan, % 45eko; Mozambiken eta Angolan, % 39koa; Ugandan, % 32koa; Burundin, % 31koa; Tanzanian, % 30ekoa; eta, azkenik, Namibian, % 27koa. Tanzaniak izan ezik, herrialde guztiek gatazka beliko eta sozial oso latzak utzi dituzte atzean, horregatik emakumezkoen mobilizazioa bera nabarmendu beharra dago. 1990etik aurrera, emakumeek gogotsuago jardun dute estatuko nahiz nazioarteko kargu politikoak erdiesteko. Kenyan eta Liberian, andrazko hautagaiak egon dira Presidentetzarako, eta beste herrialde batzuetan alderdiek beren kide diren emakumeak izendatu izan dituzte Presidentetzarako (Angola, Burkina Faso, Ginea Bissau, Sao Tome eta Principe, Afrika Erdiko Errepublika, Kenya, Nigeria edo Tanzania). Trippi jarraiki, Afrikako andrazkoak hainbat esparrutan borrokatu dira: Afrikako konstituzioen idazketa, lurrarekin lotutako gaiei buruzko legegintza-gatazkak, oinordetza, hiritartasuna, etxeko indarkeria, bortxaketak eta estuproa. Ildo horretatik, bereziki garrantzitsua izan da ustelkeria politikoaren aurkako borroka, izan ere, zenbait emakume erail dituzte horretan aritzeagatik (Vieitez, 2011).

Andrazkoen gizarte-mugimenduetan adituak diren emakumezkoek adierazi dute erakunde autonomoetako belaunaldi berriak Nairobiko 1985eko andrazkoen biltzarraren ostean sortu zirela, nagusiki, nahiz eta gutxi batzuk lehenago eratu. Erakundeen belaunaldi berriei dagokienez, hauek lehenengoen artean egon ziren: Emakumezkoak Nigerian, Ugandako Ekintza Garapenerako eta Tanzaniako Erdialdeko Emakumezkoen Erakundea, 1982an, 1986an eta 1987an sortuak, hurrenez hurren. Bestalde, beste zenbait mugimendu batu dira estrategia komunak elkarrekin garatuta. Horietako bat Afrikako Ekialdean dago, non eratzen ari diren LGBTI mugimenduek beren borroken aldeko jarraitzaile-talde kritikoa osatu nahi duten. Erakunde horiek aitzindariak dira andrazkoen eskubideei ematen ari zaien bultzada berriari dagokionez, eta Estatuarekiko autonomia dute ezaugarri. 

HAKIELIMU, NESKATOEN HEZKUNTZA-ESKUBIDEAREN ALDE

HakiElimu emakumeen hezkuntza sustatzeko erakundea da. 1995ean, Hezkuntza eta Prestakuntza argitaratu zen. Tanzaniako politikak andrazkoek hezkuntza formala jaso zezaten  sustatu zuen. Hori lortze aldera, Lehen Hezkuntza unibertsala ezarri zen. Halaber, doikuntza-programek inposatutako Lehen Hezkuntzako zergak kendu egin ziren, bai eta goragoko hezkuntza-mailetan andrazkoen kopuruari begira ezarrita zeuden kuotak ere. Horrek guztiak hirietara soldatapeko enplegu bila heldu zen hezkuntzadun emakumezko-kopuru handia sortu zuen. Askok beren herriak utzi nahi zituzten bizimodua nekazaritzatik kanpo ateratzeko, eta hezkuntza helburu hori lortzeko bidetzat jo zuten. Neskatoek, baina, oraindik ere zaila izaten dute bigarren eta goi-mailako hezkuntzara iristea, etxean dituzten ardurek, haurduntza goiztiarrek eta ezkontzek bidea eteten baitiete. 2001ean, HakiElimu eratu zen, gizarte zibileko eta irabazi-asmorik gabeko erakundea. Hezkuntza publiko sistema eraldatzea du xede, haur guztiek hezkuntza jaso dezaten bermatzeko. Erakundearen lan-ildoaren xedapenak baieztapen bat izan zuen abiapuntu: herrialdean abiatu ziren hezkuntza-erreformek (Lehen Hezkuntza, Hezkuntza Garatzeko Plana, 1999-2001 eta 2002-2006) eragin txikia izan zuten herritarrengan, eta proposatutako irtenbideak arazo politikoak konpontzeko eredu teknokratikoetan oinarritu ziren, ez herritarren beharretan. HakiElimuk neskatoei etxean ikasteko denbora ematearen erabateko garrantziari buruzko kontzientzia-kanpainak abiatu zituen, bai eta neskatoen hezkuntza babestearen aldekoak ere. Erakundeak lau programa antolatu zituen herrialdean aldaketa politiko instituzionala bultzatzeko: kazetaritza eta presioa; komunitatea, ekintza eta parte-hartzea; ikerketa eta politiken azterketa; eta buruzagitza eta zuzendaritza estrategikoa.
Informazio gehiago: http://hakielimu.org/

Gaur egun, Afrikako emakume ekintzaileen erakundeak lan garrantzitsua egiten ari dira bai aldaketa sozialaren arloan bai pobreziaren aurkako borrokan (Hodgson, 2002). Hala, andrazkoen gizarte-mugimenduak funtsezko eragile bihurtu dira, zenbait arrazoi tarteko. Lehenik eta behin, aldaketa sozialaren eragileak dira, eta horrek aukera ematen die giza eskubideen aplikaziorako kontzeptu garrantzitsuak antzemateko, gizarte-eremuetan diseinatu eta abian jarri beharreko gizarte-politikek kontuan har ditzaten. Bigarrenik, jendearen beharren, behar politikoen eta politiken formulazioaz arduratzen diren teknokraten artean daude. Horregatik, funtsezko eragileak dira gizarte-garapenerako prozesuak gauzatzeko. Azkenik, tokian tokiko funtsezko pertsonak identifikatzen dituzte hauteskundeei begira beren testuinguruetan aldaketak sustatzeko, eta haien balio, sinesmen, esangura eta ideologiei dagokienez hobeto bat datozen joera politiko eta gizarte-garapenerako esku-hartzeak ahalbidetzeko   (Avendal, 2011; Benford eta Snow, 2000).

WILDAF, AFRIKAKO EMAKUMEEN ESKUBIDEEN ALDE

Emakumeak Afrikako Legean eta Garapenean (WILDAF, ingelesezko siglak) irabazi-asmorik gabeko eta gobernuz kanpoko erakundea (GKE) da. Emakumeen eskubideen aldeko sare panafrikarra da ―27 herrialdetan aritzen da―, eta 500 erakundek eta 1.200 pertsonak osatzen dute. WILDAFek erakunde transnazional gisa jarduten du, baina oso kontuan hartzen ditu estatuen eta herrialdeen arteko alde ekonomiko, sozial eta historikoak. Erakundeak “Emakumezkoen eskubideak giza eskubideak dira” mugimendua izan zuen abiapuntu, eta aurreko “beharren” erretorika gainditzeko eta andreen eskubideak irmoago aldarrikatzeko sortu zen.
WILDAFen lanaren ardatza da berdintasuna eta ahalduntzea ezinbestekoak direla, gizartea osasuntsu egongo bada. Emakumezkoak beti oinarri, nagusiki garapenaren eta legearen arloetan jartzen du arreta, eta, era berean, pertsonen hezkuntza aldarrikatzea eta gauzatzea du helburu. Erakundearen iritziz, oso baliagarria da emakumezkoak ahalduntzea garapenari eta legeari buruzko hezkuntza, tailerrak, komunikazioa eta dibulgazioaren bidez. Halaber, nazio- eta eskualde-mailan aritzen da bai instituzio-plangintza eta garapena bultzatzeko bai laguntza gehiago lortzeko nazioarteko harremanak eratzeko. Horrez gain, emakumezkoen eskubideak urratzen direnean, erakundeak laguntza eskaintzen du hala Larrialdietako Erantzun Sistemen bidez nola abusu psikologikoak, fisikoak edo moralak jasan dituzten andrazkoentzako zentroen bitartez (ostatu eman eta ekintza legalak abian jartzen lagun diezaiekete emakumezko horiei). Informazio gehiago: http://www.wildaf-ao.org/index.php/en/about-us/who-we-are