Maia-kaqchikel emakumearen gehiengoak, gaur egun oraindik, euren arbasoek mendeetan barna erabilitako usadiozko jantziak darabil. Hala ere, asko dira, batez ere belaunaldi gazteagokoak, euren güipileen burutze ezagupena jaso ez dutenak eta azoketan erosi behar dituztenak. Güipila maia emakumeen goiko aldeko jantzia da, eskuarki kolore bizi eta forma geometriko eta lorezko nabarmenekin eta euren nortasunaren ikurrekin diseinaturikoa. Komunitate honetako emakumeen iragana eta oraina  bilbatzen dituen elementua da, eta San Lucas Tolimán eta San Andrés Semetabaj-en burututako ehun eskulangintzaren gaikuntza eta ekoizpenari esker, orain etorkizuna ere bada.

CPDLren bitartez, eta erakunde horrek Elikadura, Abeltzaintza eta Nekazaritza Ministerioko teknikariarekin sinatutako babesarekin 330 emakumek, 150 herri bakoitzeko, ehunezko eskulanak gauzatzeko beharrezko materiala jaso zuten, baita aipatutako güipilak, brodaturiko oinetakoak eta poltsak ere. Bazekitenek ez zekitenei irakasten zieten eta, era horretan  euren arbasoen mendeetako jakinduria berreskuratzeaz gain, euren eskuez ekoiztutako produktuak azokan saldu ahal dituzte. Horren bidez, astia handiagoa eskaini dieten diru-sarrerak lortu dituzte, komunitatearen jardueretan parte hartzeko eta emakumeen eskubideen alde borrokatzeko.

Eskoletan edo parkeetan, komunitatearen bilera guneetan edo etxeetatik kanpo, barnealdean edo kanpo librean Xejuyu, Caserio de la Puerta, Los Olivos, Xechay, Joya Pachavac edo Spencer kolonietako emakumeak, zenbait aipatzearren, ehunak egin zituzten  eta solastu ziren, brodatu eta barre egin zuten, josi egin zuten eta euren buruak  zalantzan jarri zituzten, denak bat eginez, beti taldean, norbere güipilean lan egiten, egiten ari zirenarekin eta  egiten ari ziren horren kariaz norbere buruaz harro zeuden. Eskulanak gauzatzeak, diru-sarrera alternatiboak eskaintzeaz aparte, jarduerak bilatzen zuen xede nagusia zena, kolektibo feminista gisa, autoestimu  eta autokontzientzia handiagoa eta gizartea eraldatzeko izpiritu handiagoa eman zien.

Udalerrietako emakumeen  sareak osatzen dituzten partaideen autonomia ekonomikoa laguntzen duen proiektua burutu duen elkartea da CPDL. Horrek ahalbidetuko du dagozkien herrietan emakumeen hiritar eta politika partehartzea sendotzea. Elkartea ez dago soilik emakumeez osatuta, baina bere ekintza guztietan genero ikuspegia txertatzen du. Lehenengoetako helburuen artean gizartea eraldatzean datza, emakume eta gizonen artean parekideagoa izan dadin. Horretaz aparte, eremu justu, libre eta demokratikoak eraikitzea ere xede du.

2003an jaio zen, herri botere eta ekintzaren gaineko eztabaidaren babespean.  Gerra zibilaren amaieratik, 90eko hamarkadaren erdialdean, emakume eta gizonak bakoitzak bere komunitatean lanean ari zela, modu ekintzailean, pertsonen bizi-kalitatea hobetzen, ahalduntze komunitarioan eta herri eragileena lagundu nahi zuen. Aldi berean, giza eskubideak eta hiritar parte hartze demokratikoen mekanismoak sendotu nahi zituen erabakitzeko unean, komunitateak beren garapenenaren kudeatzaile izan zitezen; gizarte parekidea, bizikidetzan justuagoa eta naturarekiko behatzailea.

2009an hasi zen Nazioarteko Elkartasuna eta CPDL-ren arteko elkarlana, Sololáko departamenduko hainbat herritan hondamendi naturalak gutxitzeko eta aurreikusteko proiektuarekin. Orduz geroztik, bi erakundeen artean garatutako proiektuak asko izan dira, herri komunitateen autonomia eta sendotzean eta emakumeen erabakitzeko jardunean lagunduko dutenak.

Duela urte batzuetatik hona, CPDL (Colectivo Poder y Desarrollo Local) kolektiboak proiektu batzuk burutu ditu. Horien helburua da emakumeen parte-hartze politikoa sustatzea beren udalerrietan eta erkidegoetan. Horrelako estrategiak bultzatzeagatik, emakumeen lidergoak sortu dira, eta lidergo horiek bide eman diete emakumeentzako eremu zuzenagoei nahiz bidezkoagoei. Hala eta guztiz ere, tradiziozko sistema patriarkalera ohituta daudenez, emakumeen erakundeak arbuiatzen dituzte gizonezkoek eta, oro har, komunitateek.

[Askok eta askok ikuspegi hau dute: “ Emakume honek ez du zereginik, denbora alferrik galtzen ari da, ez zaio lan egitea gustatzen...” edo “Emakumeek ezin dute, ez dira gai, ezjakinak dira...”. Kritikatu egiten gaituzte gurekin bat egin beharrean. Ez hori bakarrik, emakumeon artean ere elkar kritikatzen dugu. Egunero-egunero borrokan gabiltza, izan ere, emakumeok parte hartzeko izugarriko ahalegina egin behar dugu: goizean goiz jaiki behar dugu, zereginak antolatu, seme-alaben kontuak prest utzi, baita senarrarenak ere...]

Mary Cojon Suy CPDL kolektiboko teknikaria da, baita bake epaitegiko bideratzailea eta San Andrés Semetabajko Auzitegi Goreneko partaidea ere. Canoas izeneko landa-eremuan jaioa da eta, beraz, oso ondo ezagutzen ditu emakume liderrek aurre egin behar dieten arazoak eta mugak: pentsamolde atzerakoiak, pobrezia (askotan muturrekoa) eta adimen-formakuntza baxua edo ezdeusa. Horrek guztiak ez dio on egiten emakumeen ahalduntzearen garapenari eta onarpenari. Bestalde, San Lucas Tolimán-en, 2018ko abuztuaren 20an, CPDL eta AMLUDI (Asociación de Mujeres Luqueñas por el Desarrollo Integral) partzuergoak, proiektu honen harira, bilera bat antolatu zuen, udalerriko eremuetan emakumeen parte-hartzearen gaineko txostena gainbegiratzeko. Bilera horretan, Maryk hona hau ohartarazi zuen:

[Aldaketa gauzatzeko, lehenik eta behin, emakumeok aldatu behar dugu; emakumeok otzanak eta esanekoak garela esaten duen sistemarekin amaitu behar dugu.] 

Biltzar horretan, emakumeen parte-hartze aktiboaren egoera aztertu zen eta emakumearekiko diskriminazio-egoera postu garrantzitsu sozialetan. Egoera hori ukaezina da, baina ez du borrokarekin amaituko eta akuilutzat jo behar da, biolentziarik eta diskriminaziorik gabeko gizartea ahalbidetzeko.

[Etorkizunean, emakume liderrak lanean, elkar babesten, antolakuntzan eta abarretan ikustea gustatuko litzaidake; sistema patriarkala alboratu, mendetasun-sistema baztertu, utz diezaiogun isilik egoteari, etorkizuna aktiboagoa izan dadila, aurrerakoiagoa, emakumeen aldekoa.]

Guatemalako nekazal guneetan ohikoa izaten da familiek etxeetatik at oiloak haztea autokontsumorako, nahiz eta abere hauen heriotza-tasa handia izaten den, kasurik gehienetan ezagutzarik ezagatik eta osasun-zerbitzurik ezagatik izaten da. Ideia hori oinarritzat harturik, Nazioarteko Elkartasuna CPDLrekin elkarlanean, udalerri bakoitzean hazkuntza oilategi bat diseinatu eta eraiki zen (bata San Lucas Tolimán eta bestea San Andrés Semetabaj-en). Oilategi horietatik bi asteko kumeez familiak hornitu, bizi-irauteko beharrezkotzat jotzen den epea, ondoren, familia hauek euren etxeetan gizentze eta ondorengo  arrautza eta haragiaren merkaturatzearekin jarraitzeko. Hori aurrera eramateko,  ekimenean aritutako 30 komunitate bakoitzetik, hamabost udalerri bakoitzeko, hegazti sustatzaile bat aukeratu zen. Hegazti-sustatzaile honek hainbat baldintza natural eta abereekin aritzeko eskarmentua izan behar zuen, oilategi nagusitik oilo haziak jasoko zituzten, emakumeentzako babesa eta laguntza izan zedin. Sustatzaile komunitario hauek formakuntza jaso zuten, lau lantegi eginez. Bertan abere-osasunari buruzko ezagupena jaso zuten, txertaketa, gaixotasunak antzematea eta elikagai dosifikazioa, hegaztien elikadurarako etxe-kontzentratuen prestaketa, esate baterako.

Herrietan zeuden eremuetan erreforma txiki batzuk burutu ziren, bi oilategi nagusiak eraikitzeko. Oilategi hauek askez, oinarrizko botikinez, botika eta txertoez eta oilo jaio berrientzako hasierako elikagaiez hornitu ziren. Bi astetik behin, bost komunitate 500 kumez hornituak izan ziren,  edota 50 emakumek, 300 izateraino, bi astetik behin, ekimen honen onura jaso zutela esatea  gauza bera da. Komunitate bakoitzeko hegazti-sustatzaileek  gainerako emakumeei irakatsi zieten nola zaindu egoki oilotxoak eta garrantzitsuena dena elikagai etxe-kontzentratuak egiten. Horiek abereei beharrezkoak dituzten nutrienteak ematen dizkiete, familientzako edo emakumeentzako gastu erantsi bat izan gabe.

2014. urtetik gaur egun arte, CPDLk hainbat ekintza gauzatzen ditu San Lucas Tolimán eta San Andrés Semetabaj-eko emakume-sareekin. Ekintza horiek antolakuntza hobea eta bizitza publikoan sendotze handiagoa sustatzen dute. Sare horien oinarriak dira kolonia, auzo edota komunitate bakoitzeko batzordeak -COCODE-, eta batzorde horietan tokian tokiko behar zehatzak aurkezten eta eztabaidatzen dira. Emakume-talde horiek dira aldaketaren adierazgarriak, eta gizarte duina, demokratikoa eta emakumeen eskubideak errespetatzen dituena izateko itxaropena. Ondoren, komunitateetako emakume liderrak dira COMUDEn (Consejos Municipales de Desarrollo) beren kideen ordezkari, eta horietako batzuk CODEDEn (Consejos Departamentales de Desarrollo) ere bai.

Horretaz guztiaz gain, oroitzapenezko ekitaldiak antolatu ziren, giza eskubideen  betetzea aldarrikatzeko, eta, bereziki, emakumeen aldekoa, biolentziarik gabeko bizitza izan dezaten, bideoan ikusten den bezala.

Puliquea Guatemalako jaki entzutetsua da. Jatorria maya-kaqchikel herrietan du, eta, gaur egun, herrialde osora hedatu da. Une berezietan kozinatzen da; besteak beste, erritual kulturaletan, jaialdietan eta ospakizunetan. Egiteko unean, agerikoa da erraztasuna eta moldagarritasuna; zeren eta hegazti-haragiarekin, txahal-haragiarekin edo txerri-haragiarekin egin baitaiteke. Kasu honetan, oilasko-errezeta azalduko dugu, San Andrés Semetabaj eta San Lucas Tolimán-eko familiek proiektu honi esker hezitako hegaztiekin kozinatuko baitute ziurrenik.

Pulique gisatua lehenik oliotan txigortzen diren osagaiez egindako gisatuekin alderatuz gero, desberdintasunak topatuko ditugu; izan ere, osagai guztiak aldi berean kozinatzen dira eta eguneroko osagaik dira, hala nola tipula, baratxuria, tomatea, espezia gutxi batzuk eta apazotea (Chenopodium ambrosioides). Azken belar horrek, pazoli edo huacatay izenez ezagunak, bereizgarritasuna ematen dio plater honi, eta, hortaz, behar-beharrezkoa da. Normalean, arrozaren edo arto-tortillen gainean zerbitzatzen da, Guatemalan “recado” izenez ezagutzen den saltsa lodia xurgatzeko.

Pulique goxo-goxoa kozinatzeko honako osagai hauek dira beharrezkoak:

- Oilasko zatikatu bat.

- 2 azenario.

- 4 patata.

- 200 gramo ajote.

- Güisquil (barazkia) 1.

- Apazote adarrak.

“Recado” izeneko saltsa egiteko, berriz, honako osagai hauek:

- Tomate zuritu 1.

- 4 txile piper.

- 2 txile guaques.

- 4 tipulin.

- Tipula erdi bat.

- 4 baratxuri.

Oilaskoa apazote ugarirekin 2 litro uretan sutan jarri behar da irakiten hasten denetik 45 minutuz. Bestalde, tomatea, tipula eta baratxuria ehotu behar dira. Nahasketa hori saldara bota eta ondo nahastu behar da. Gainerako osagaiak saldarekin batera irabiatu behar dira eta, ondoren, lapikora bota. Saltsa loditzeko arto-irina, tortillak edo arroza gehitu daiteke. Hamar minutu gehiagoz sutan utzi behar da tapa itxita, eta noizean behin nahastu. Azkenik, gatza eta bizigarriak gehitu, apazote adarra kendu eta jarraian zerbitzatzen da tortillarekin edo arrozarekin.