Guatemalako sistema politikoak genero-indarkeriaren aurka borrokatzeko eta beroi ezabatzeko tresnak barneratzen dituen arren, 1996ko familia-barruko indarkeria saihesteko, zigortzeko eta desagerrarazteko legea edota 2008ko feminizidioaren eta emakumeen aurkako beste edozein indarkeria-adierazpen kontrako legea esate baterako, askotan funtzionarioak beraiek dira aplikatu beharko zituzketen legeak ezagutzen ez dituztenak eta, ondorioz, jarraitu beharreko protokoloak martxan jartzen ez dituztenak. Honegatik guztiagatik, Nazioarteko Elkartasuna erakundetik ezinbestekotzat jotzen da emakumeen eskubideak babestu behar dituzten justizia-eragile guztien heziketa eta kontzientzia maila areagotzea, hala nola instituzio publiko eta gizarte zibileko erakundeen arteko zubiak eratu eta sendotzea.

Behar hau asetzeko, proiektuaren lehen fasean hiru formakuntza-tailer 15 justizia-eragileri eskaini zitzaizkien. Parte hartu zuten eragileen artean bake-epaitegia, Polizia Nazional Zibila, Giza Eskubideen prokuradore-bulegoa, udalerriko epaitegia, edota San Lucas Tolimáneko Osasun-etxea zeuden, besteak beste.

Ekitaldietan hartutako konpromezuak honako hauek izan ziren: 1) Biktimei harrera egokia eskaintzea, askotan laguntza eske administraziora jotzen duen emakumea zakar eta mespretxuz tratatua izaten baita bere ahultasun emozionala eta autoestimu baxua kontutan hartu gabe, 2) salaketa egiteko ahalbidetutako bideak eta prozesuak modu egokian aktibatzea, 3) emakumeen aurkako indarkeriari buruzko informazio egokia eskaintzea eskatzen denean, 4) funtzionario eta eragile bakoitzaren lan-esparru sailek indartuko dituzten aktibitate eta tailerretan parte hartzea.

Justizia-operadoreen prestakuntza hobeagoari esker, Familia Barneko eta Emakumeen Aurkako Indarkeria Ohartarazteko Koordinadora Nazionalak -CONAPREVI-  ezarritako genero-indarkeriaren aurkako arreta emateko eredu integralaren aplikazio eraginkorrago bat ezagutu da. Eredu integral honek arrera soziala, medikoa, psikologikoa eta legala barneratzen ditu. Proiektuaren bigarren fasean, era berean, genero-indarkeria kulturala eta estrukturala eraldatzeko gizarte eta eragile sozialen parte-hartzea bultzatu da.

Garapen integralerako Emakume Luqueinen Elkartea -AMLUDI- ofizialki 2008an sortu zen, baina emakumeen partehartzea beraien komunitateen bizitza politikoan gerra zibila bukatu zenetik hasi zen, 90. hamarkadaren erdialdean. Aitzitik, komunitateen barruan zuten eragin politikoa txikia zen eta antolakuntza-sisteman edozein aldaketa egitearen saiakera bertan behera geratzen zen gizonek zuten boterearen ondorioz. Lehen borroka sakabanatu haiek pixkanaka forma hartzen joan ziren eta gerora AMLUDI izango zen emakume ororen amankomuneko proiektu baten inguruan antolatzen hasi ziren. Egun, erakunde hau genero-indarkeriaren aurkako borrokan eta emakumeen ahalduntze prozesuan giltzarri da.

Pampojiláko nekazal-auzogunean finkatua, San Lucas Tolimán herriaren kanpoaldean, AMLUDI eta Nazioarteko Elkartasuna – Solidaridad Internacional erakundeen arteko harremana 2008an hasi zen “Genero-indarkeriaren aurkako emakumeen udalerri-sarea” proiektuarekin. Ordutik, genero-indarkeria ezabatzea helburu izan duten hainbat proiektu burutu dira bertan, 2 milioi euro baino gehiagoko inbertsioarekin. Honek, genero-berdintasunaren eta emakumeen ahalduntzearen borrokak erakunde hauen gai nagusiak direla argi eta garbi adierazten du.

Manuela Simalaj Pampojiláko auzogunean bizi da, San Lucas Tolimándik 5 kilometrotara hegoaldean. Proiektuak izan dituen bi faseetan AMLUDIko bolondres kolaboratzaile-sarean txertatu diren zazpi sustatzaile legaletariko bat da. Bere konpromezua argia da: hainbat emakumeei etxean bizi duten infernutik ihes egiten lagundu nahi die justiziaren aurrean salaketa jartzeko tresnak eta baliabideak eskainiz. Aitzitik, badaki ere ez dela lan erraza izango emakumeen analfabetismoa ia %50era iristen den tokian helburu hori lortzea (Sololáko departamenduko batezbesteko %26gandik oso gainetik dagoen kopurua).

San Lucas Tolimáneko nekazal-guneetan emakumeen aurkako indarkeria-kasuak detektatu eta salatuko dituen autolaguntza sare-komunitario baten hedakuntzarako lehen pausua da. Boluntario-sare hau gabe ezinezkoa izango litzateke hainbat emakumeek beren etxeko bakardadean bizi duten egoera jasangaitzak azaleratzea. Honengatik guztiagatik, proiektuaren lehen fasean zehar AMLUDIko hainbat  esperientzia dun eragile legalek, tartean Norma Viviana Cutuj, Vitalina Díaz edota Amalia Tzay, 16 komunitate desberdin bisitatu zituzten familia-barneko indarkeria jasan duten 50 emakumeen esperientziak jasotzeko. Era berean, emakume hauek jasandako tratu txarrak beste emakumeek sofritu ez ditzaten autolaguntza taldeetan parte hartzeko gonbidapena luzatzea zen bisiten helburua, jarrera pasibo batetik jarrera aktibo batetara pasatuz.

Ez da erraza emakumeak beraien borreroak salatzen lortzea, hein batean hauekiko duten menpekotasun ekonomikoagatik zein, tratu txar psikologikoarekin batera, beren emazteei eraso egiteko erabili ohi duten modu arruntena den. Beldur dira, eta biolentziaren sistematizazioak egoeraren aldaketa gerta daitekeen itxaropena galdu dute. Aitzitik, eta batez ere AMLUDIko eragile legalek aurrera daramaten lanari esker, lortzen da genero-indarkeria jasan duten emakumeen barruan itxaropenaren hazia ereintzea eta hauengandik borrokarako jarrera aktibo bat izatea autolaguntza taldeetan txertatuz, Marta Mendoza, Rufina Panjoj edota Aury Tobarrek egin duten bezalaxe. Genero-indarkeriak duen delitu-izaeraren inguruan sentsibilizatzeko sortu berri diren 3 autolaguntza talde-komunitarioetako baten kide dira.

Indarkeria matxistak angelu eta ertz asko ditu askotan indarkeria bezala identifikatzen ez direnak, eta horren adibide garbia kalean gertatzen den sexu-jazarpena da. Emakume guztiek egunero hainbatetan jasan behar izaten dituzte gizonezkoen erasoak esparru publikoan, baina gizon hauei galdetuko bagenie ez lukete beraien jarrera erasokorra bezala identifikatuko. Emakumeen aurkako indarkeria forma ohikoenak larderiazko begiradak, hitzezko erasoak zein fisikoak, eremu pribatuaren bortxaketa edota gutxiespen eta mespretxuz tratatzea izaten dira, besteak beste.

Gizartea indarkeria-matxista forma guztiak ezabatzea beharrezkoa dela kontzientziatzeko, eta Indarkeria eta Delitu Biktimen Arreta Bideratze Sarearen eskutik -REDAV- zeinen AMLUDI parte den, “Kaleko sexu-jazarpena” titulupean irratitik igortzeko iragarki publizitario bat osatu da:

(Oinez doazen takoien soinua entzuten da)

• Emakumea: Kaixo!
• Hombre: Fit fiuuuu (txistu hotsa). Mmmm… ai ama, bai gozoa zauden!

(Bihotz taupada bizkorrak entzuten dira eta ibilera arinagoa asperen batekin batera)

• Emakumea: Hobe agurtu izan ez banu, ¿Zergatik tratatzen naute horren gaizki?

Ene lagun, gizon batek gehiegizko hitz zatarrak esan berri dizkit! Psikologikoki eta sozialki mintzen nau horrek.

• Laguna: txistuak, piropoak, hitz eta begirada lizunak, ¡Horiek indarkeria dira!, Goazen salatzera!
• Emakumea: ¿Eta non? Nik ez dut dirurik hori ordaintzeko.
• Laguna: Ez, ene adiskidea, hori dohainezkoa da. Polizia nazional zibilean, bake-epaitegian, ministerio publikoan, Giza Eskubideen prokuradore-bulegoan edota AMLUDIn salatu dezakezu. Beraiek lagunduko zaituzte.
• Denak: Nahikoa da! Emakumeok errespetua merezi dugu.

“Kaleko sexu-jazarpena” iragarkiaren igorpenak emaitza onuragarriak izan ditu halako jazarpen-ereduak arazo eta jokaera lazgarri bezala ulertuak izan daitezen San Lucas Tolimán eta inguruko herrietan. Aipagarria da azken aldian halako jazarpenak delitutzat jotzeko beharraren eztabaida piztu dela hainbat komunikabideetan, eta, zalantzarik gabe, behar hori gizartearen aurrean bultzatzen eta elkarrizketa haratago eramaten lagundu du irratiz igorritako iragarkiak.

Iragarkia REDAVeko taldekide guztiei aurkeztu zitzaien: Bufete Popular, ASOPADIS, Bomberos Voluntarios, FIECA, Casa Aq´ab´al, Consorcio de Mujeres, CAJ, MP Santiago Atitlán, Centro de Mediación, AMI San Lucas Tolimán/San Juan la Laguna, CAP Atitlán, Rxiin Tnamez, DMM Santiago Atitlán, DMM San Lucas Tolimán, PNC Santiago Atitlán, CERNE, CAP San Marcos La Laguna, OMPNA San Juan La Laguna, Hosp. O.S. Mons. Gregorio Schaffer, Juzgado de Paz Santiago Atitlán, PNC San Lucas Tolimán, OAV-MP Santiago Atitlán, Centro Maya, COCODE Pampojilá y AMLUDI.

Nazioarteko Elkartasuna – Solidaridad Internacional erakundeak San Lucas Tolimáneko estamentu desberdinen artean rol eta jarrera matxisten aldaketen inguruan antolatu eta burutu dituen tailerrek hezkuntza-komunitatean interes berezia piztu dute eta irakasleen aldetik izan duten harrera ezin hobeagoa izan da, erakunde eta eskola ezberdinek elkarrekin Giza Eskubideekiko begirunetsu diren balore berriak ikasleen gurasoen artean bultzatzea helburu duten hainbat ekintza antolatuz. Guztira 600 lagunetik gora, guraso eta ikasleak barne, San Lucas Tolimáneko 4 ikastetxeetan burututako formakuntza tailerretan parte hartu zuten proiektuaren lehen fasean:

• Oinarrizko Hezkuntza Institutu Kooperatiba Mistoa-IMED: “Famili-barneko eta emakumeen aurkako indarkeria” izenpean gurasoei zuzendutako formakuntza-ekintza jendetsua burutu zen 309 lagunentzako, hoietatik 239 emakumezkoak zirelarik.

• Santa Cruz Quixayá Hezkuntza Zentroa-CEMSAC: ikasleei zuzendutako bi hitzaldi antolatu ziren, “Nola lagundu dezaket indarkeria saiesteko” lehenengoa eta “Emakumeen aurkako eta gazteriaren aurkako indarkeria”, bigarrena. Guztira 230 ikaslek parte hartu zuten.

• Pampojilá Nekazal-guneko Landa-eskola Mistoa: “Gazteriaren aurkako indarkeriaren prebentzioa” tailerrean parte hartu zuten ikasleek gelakideak ez iraintzea, besteon desberdintasunak errespetatu eta aintzat hartzea, elkarri laguntzea, inguruan ikusten duten edozein indarkeriazko jokabidea salatzea eta gizalegezko eta moralezko baloreetan oinarritutako jokabidea izatearen konpromezua hartu zuten.

• Tolimán Ikastetxe Integrala: ikasleen gurasoei zuzenduta, irakasle taldeak “Emakumeen aurkako eta familia-barruko indarkeria” leloa zuen erreplika antolatu zuten. Bertaratu zirenak guraso onak izatea, beren seme-alabari indarkeriarik gabeko tratua eman eta atentzioa erreparatzea, besteak errespetatzea beren sema-alabek gauza bera egin dezaten, bat egin maitasun eta errespetu baloreekin bai etxean zein gizartean, hala nola beren sema-alabekin zein hauen irakasleekin komunikazio egokia izatearen konpromezua hartu zuten.

San Lucas Tolimángo %89aren populazioa maia-kaqchikel indigena da (gainontzeko %11 maia-k’iché eta mestizoek osatzen dute). Etimologikoki, kaqchikel hitza kaq adjektibotik (gorri) eta che substantibotik (zuhaitz) dator, elkarturik izenaren oinarria den kaqche hitza osatzen dutenak (zuhaitz gorrixka). Halaxe jasotzen du Tecpán-Atitlán Memorialak, XVI. mendeko erdialdean kaqchikel hizkuntzan idatzitako dokumentua, gerora frantziskotar fraideek lehen kristautasun garaian alfabetatuko zutena. Kel atzizkiaren jatorri eta esanahiarekin, berriz, zalantzak daude, baina “komunitate” edo nortasun eta autonomia duen giza-taldea kontzeptuarekin erlazionatuta egon litekela uste da.

Egun miloi erdi bat pertsona inguru hitz egiten du kaqchikela, beherantz doan kopurua da hizkuntz espainolaren gorakada izaki. Aitzitik, bere errekuperazioa, erabileraren normalkuntza eta onarpena bultzatzen duen mugimendu bat dago egun Guatemalan, eta maia-kaqchikela den Sara Curruchich abeslari eta aktibista gaztea fenomeno honen bozeramaile nagusia bilakatu da, zeinek, espainolarekin batera, ama-hizkuntza erabiltzen duen bere abestien letrak konposatzeko.

“Amonen eskuekin ehundutako haria bezain sendoa, halaxe ehundu behar gara gu bakean biziko den herria eraikitzeko”.

Sara Curruchichek (San Juan Comalapa, Guatemala, 1993) aparteko atentzio jasotzen ari da bere herrialdean zein nazioarte mailan. Musika bere gurasoen eskutik heldu zitzaiolako maite duela dio. Ama nekazaria du eta aita, berriz, arotza. Baina emakume-abeslari honen balioa bere ahots ederretik baina haratago doa, bere herrialdean ematen diren bidegabekeriak salatzeko erabiltzen baitu bere musika. Herri indigenen duintasuna eta beraien lurren berreskuratzea, naturaren kontserbazioa eta borroka feministari lotutako emakumeen eskubideen aldarrikapena dira bere borrokaren ildo nagusiak.