Guatemalak, 1960-1996ko aldian, gerra zibila jasan zuen. 80ko hamarkadan hiritarren aurkako biolentziak, batik-bat nekazal komunitateetako indigenen kontrakoak genozidiotzat hartutako gertakizunak eragin zituen. Milioi bat pertsonak baino gehiagok lekualdatu egin zuen; biztanleriarekiko %10ek pairatu zuen egoera hori, bataz beste.

50.000 mila bat pertsonak oihan guneetara alde egin zuen: hamalau bat urte gordeta eman zuten, ejertzitotik ihesi eta gobernuaren kontroletik urrun. Urte horietan, emakumeek eurek diotenez,  bizi-irauteko tresnarik egokiena antolakuntza komunitarioa izan zen. Antolakuntza horrek bertakoen mailako parte-hartze asanblearioan du oinarri, baita beste erakunde batzuekiko itunetan ere. Prozesu horretatik komunitate berriak jaio ziren, Populazio Komunitateak Erresistentzia izena hartuz (CPR)

1992ko Bake Akordioen sinadurarekin, bereziki, Leku gabetutako Populazioaren Ber-lekutzearen Akordioarekin zenbait komunitatek itzultzea erabaki zuten, beren jatorrizko lurrak okupatzeko, baina ejertzitoari babesa ematearen ordainez, pertsona batzuek jasotako hainbat lur okupatuta zeuden. Hori dela eta, gobernuari lur berriak eskatu zizkioten, normaltasunera itzultzeko. Horrek ber-lekutzea ekarri zuen. Proiektu hau garatu zen hiru komunitate hauen kasua da.

Erresistentzia urte hauetako irakaspenaren ondorioz,1998an komunitate hauek Garapenerako Nekazal Herri Elkartea ( APCD-Sierra) sortzea erabaki zuten. Sare hau 22 komunitatez osaturik dago, integrazio komunitarioaren garapenerako programak sustatzeko asmoz.

Elkarte honetatik eta komunitate hauetako emakumeen elkarteetako batzuetatik proiektu honen eskaera sortzen da, gobernuak garatutakoek, oro ar, paternalismoa ber-elikatzen dutelako; baita herri indigenek pairatzen duten asistentzialismoa ere. Ez dute soluzio biderik ekartzen, sufritutako guztia erreparatzeko Beharrezko erantzunak esku-hartze integrala eskatzen du.

Emakumeak kultura eta testuinguru guztietan gizarteek osatzen dituzten jakituria eta nortasunen eramaile eta transmititzaile dira. Horregatik, krisi eta gatazketan emakumeak dira kaltetuenak. Euren ahotsak isilduz, historiaren zati bat deuseztatzen dute. Beraz, oinarrizkoa da emakumeak beren komunitateetan indartzea eta berreskurapen prozesuetan inguratzen dituzten  genero estereotipoak eraldatzea.

Komunitate horietako planteamenduaren zati bat prozesu horri ekitea izan zen.

Horretarako, osatze lantegiak egin ziren; 75 emakumek parte hartu zuten. Lantegi horietan izan ziren protagonistak euren bizikizunak kontatuz eta partekatuz hiru eskoletako irakasleria eta ikasleriaren aurrean.

Hona hemen zenbait testigantza:

63 urte. Amatasunaren sufrikarioa adierazten du. “Nire semeen ahoa estali nituen, ejertzitoak entzun ez  ziezaien. Nire ahizparen hilotza, jantzirik gabekoa,  altxa nuen,  hostoz baino ezin izan nuen estali. Ez dugu gobernuaren babesik”. Urdailaren ahoan oinazea du.

“Nire gurasoek sufritu zuten. Nire ama duela 17 urte hil zen. Tristura eta erru handia sentitzen ditu, gurasoek mendian pairatutako goseagatik”

Bildutako kontaketa guztiek genozidioan irekitako zaurien oinaze sorgorra erakusten dute.

Inplikatutako alde guztientzat hunkigarria eta eraldatzailea izan zen. emakumeek eurek historiak kontatu zituztenak izan zirelako; euren komunitateetan indarberrituak eta aintzat hartuak sentitu zirelako.

Kontuan hartu behar da emakume hauek barne gatazka armatuak, lekualdatzeak eta ber-lekutzeak sortutako  indarkeria guztien aurrean bizi-iraun zutela.. Lan handia behar dute, osasun emozionala berreskuratzeko. Hori dela eta, aurreikusitako prozesua baino geldoagoa gertatzen ari da. Osatze  prozesu  hau  Maia Kapla Emakumeen Elkarteak eskura jarri du. Elkarte feminista indigena horrek, eremu horretan aintzat hartuak,  maia mundu-ikuskeratik burutzen ditu mota horretako prozesuak. Lantegiak egin ondoren, emakumeetan garapen positiboa antzeman da; emozionalki eta fisikoki hobeto sentitzen dira. Onartzen dute” buruko min gutxiago dutela, hitz egiteko eta euren ideiak azaltzeko beldur gutxiago dutela. Halaber, maia kulturaren zenbait praktika berreskuratu dituzte; landare eta belarren erabilera, esate baterako”.

Gatazka armatua zuzenean pairatu ez zuten belaunaldi berriekin lan egitearen garrantzia ikusita, Unión Victoria Komunitateko ikasleriarekiko jarduera hau sortu zen. Komunitateak Erresistentzian kaleratu zireneko urteurren markoan burutu zen.

Hiru komunitateko eskoletan material desberdinak (testigantzak, liburuak, etab.) erabiliz lan egin zen, eta prozesu horretatik bideoan ikusten ari garen errepresentazioa sortu zen. Lana bizi -iraun zuten pertsonen lekukotasunean oinarrituta dago.

Gizataldearen memoriaren indarberritze programaren barnean kokatzen da jarduera hori; Nazioarteko Elkartasuna eta CAFACA (Forentse Analisiak eta Zientzia Aplikatuen Zentroa) elkarlanean ari dira. Zentro horren hasierako ibilera gatazka garaian gorpuak hobitik ateratzea izan zen, baina bere prozesuaren emaitza eta bilakaeraren ondorioz, trebatzen eta beste gai batzuk jorratzen joan ziren. Gai horien artean nabarmendu behar da, esate baterako, Giza Eskubideen urraketagatik larriki kaltetutako komunitateetako emakume indigenen erakundeen indartzea.

Komunitate hauek gobernu sistema komuna dute; era asanblearioan dabiltza; elkarren arteko batzordeak dituzte. Nahiz eta garapen demokratiko aurreratua izan, genero parekidetasuna ez dago instituzionalizatuta, ez APCD-ren egituran, ez komunitateetan.

Proiektuaren helburuetako bat genero parekidetasuna eta elkarteetan bidezko botere banaketa sustatzea izan da. Era berean, botere egituretako lehentasunak eta garatzeko gaiak emakumeek proposatutakoak eta babestutakoak izan daitezen bultzatu da. Horretarako Elkarteko buruzagiekin bilera desberdinak mamitu dira. Emakumeek eurek dituzten berezko eskubideak barnera ditzaten, komunitate bakoitzean bi lantegi burutu dira; haietatik indarberrituak eta ikasiak atera dira.

Azkenik, garapen agenda bat egiten ari da eta programa ebaluatua izaten ari da, hobekuntzak ezartzeko. Era berean, genero politika horien buru izango den talde eragile baten formakuntza aurre ikusten da. APCD-ren genero batzordeko emakumeek osatuko dute batzorde hori, baina baita 22 komunitateetan nabarmentzen diren beste lan batzordeetakoek ere.

Festa eta errituak egitean, herri desberdinek beti  musika  erabili izan dute; ohitura eta tradizio transmititzaile ere izan da.

Guatemalako biztanleria osoak kulturaren ikurtzat jotzen du  marimba,  musika-tresna onartua eta defendatua. Horri esker, nortasun loturak estutu dira eta maia kulturaren transmisioan zeregin garrantzitsua du.

Wikiguaten marimba musika-tresna honela azaltzen da definitua:

 “ Musika-tresna idiofonoa” zur gogorreko oholtxo batzuez osatua, batik-bat. Ber-sonatzaile sendoekin bere bibrazio nodoetan zintzilikatua eta lau hankeko   egurrezko egitura batean kokatuta. (2002, Godinez)

CAFCA-ren eta CPR-Sierraren parte diren pertsonekin elkarlanean sortutako  Marvin Enrique Ramirez Abmbrocioren “Erresistentziaren musika: memoriaren akordeak” liburuak erakusten digu marimbak komunitateak erresistentzian izan zuen garrantzia. Mendi aldean deslaiaturik  babes bila ibilitako urteetan bere prozesu asanbleario eta demokratikoaren barnean, poliki-poliki, bilakatzen joan ziren  nagikeria eta asperkizun une asko izan zituzten. Asanblada horien barrruan animazio batzordeak jaio ziren eta, poliki-poliki kantak sortzen joan ziren. Kanta horietan euren samina eta errealitatea transmititzen zuten. Programa garatu den hiru komunitateko ikasleriarekin erabilitako jarduerak egiteko baliatu da liburu hau.

“ Ordu hartan, gerran, eta guzti, sufrimendua, tristura, samina  izan ziren, baina, aldi berean, alaitasuna partekatu genuen, une batzuk, ejertzitoa gugandik kanpo zegoenean. Orduan, komunitateko pertsonek eurek beren materiala erabiliz, marimba txiki bat egin zuten; Erresistentziako pertsonenak ziren musika-tresnak. (Dominga Oxlaj Carrillori elkarrizketa, 2014-05-13).”

Marimbak oso handiak dira. 1,5 m luze eta metro 1 garaiera. Hunkigarria da pentsatzea nola egiten zituzten gauez, ejertzitoak susmorik izan ez zezan, edo-ta nola garraiatzen zituzten komunitate batetik bestera. Deserriratutako pertsonak baturik izateko modu bat izan zen. Deserriratzearen lehenengo uneetan, beren ihesean eurekin eramatea lortu zituzten marimbak erabiltzen zituzten, baina gero mendian aurkitutako materialez egiten zituzten.

Ikerketen arabera, osatutako lehenengoetako kanta “Los martires de Cocop” izan zen. Bertan gertatutako gertaerak kontatzen dira.

Cocop-eko martiriak

Ostegunean, gauerdian, 81ean

Ejertzitoak Cocpeko auzoa hartu zuen

Soldaduek 77 nekazari hil zituzten

Pulayko auzokoak, Xolcuay-ren anai-arrebak?

Beste hildako batzuk, Xixtarrak izan ziren

Egia bertan dago, eta ezin dut ahaztu.

Errurik gabeko gizonak hil ziren. Adingabeko umeak.

Haurdun zeuden emakumeak. Balaz eta labanaz hilik. Beste

Batzuek lazoaz urkaturik. Batzuk zauriturik geratu ziren.

Pulayko auzokoak, Xolcuay-ren anai-arrebak/anaiak?Beste batzuk Xixtarrak

ziren sarraskiturik izandakoak. Egia bertan dago,

eta ezin ditut ahaztu.

Ostegun santuko festarako prestaturiko ogi eta oiloak.

Soldaduak eta zakurrak. Haiek izan ziren jan zutenak.

Anai-arrebak hilik zeuden.

Historian gogoratzen dugu.

Pulayko auzokoak, Xolcuay-ren anai-arrebak/anaiak?

Beste batzuk Xixtarrak ziren sarraskiturik izandakoak

Egia bertan dago, eta ezin ditut ahaztu.

1991-1996 urteen artean Guatemalan Bakearen Akordioak sinatu ziren, bake konponbideak eta gatazkarengatik,  indarkeria jasandako pertsonen ordain-jasotzea adosteko asmoz. Akordio horien ondorioz, Nazio-Ordaintza Programa –PNR- sortu zen, 2003ko maiatzaren 7ko Gobernu Akordioa 258 Zenbakiaren bidez. Gobernu Akordio hori bi alditan izan da berritua, azkena 2013ko azaroan. Urteetan indarkeria pairatutako El Triunfo –Champerico-, El Tesoro Nueva Esperanza –Patutul eta Union Victoria- Cohutako komunitateetako emakumeak dira ordain ekonomikoa jasotzeko eskubidearen titularrak.

Komunitate horietako emakumeekin lan egin da, eskabideak eta beharrezkotzat jotzen dituzten ahalduntze ekonomikoaren gaineko proposamenak egin ditzaten. Prozesu geldoa suertatzen ari da, baina emaitzaren bat eman du. Metodologia proposamen bat dago, lantegiak egiteko. Bertan emakumeek beren lehentasunak antzemango dituzte eta bide-orria egituratuko da. Lehenengoetako lehentasuna lurra izateko eskubidea izan liteke, nekazaritza eta abelazkuntzako jarduerak garatu ahal izateko.

Elkarren arteko erabakiak hartzeko aldia eta gero, adostu da komunitate bakoitzeko emakume batzordea izango dela, agintariak eta osatzen dituzten gainerako egiturak lagunduta, eskabide horiek kudeatuko dituztenak.