DDSR delakoaz hitz egiten dugunean, kontuan hartu beharreko alderdi garrantzitsuenetako bat amaren osasuna da, hau da, emakume guztiek haurdunarekin, erditzearekin eta erditu ondorenarekin zerikusia duten prozesu guztietan kalitatezko osasun-laguntza izateko duten oinarrizko eskubidea.

Munduko Osasun Erakundearen arabera (OME), 1990 eta 2015 bitartean, amen heriotza-tasa erdira jaitsi da Saharaz hegoaldeko Afrikako zenbait herrialdetan. Hala ere, organo horren 2015eko zenbatespenen arabera, 2015erako izan diren ama-heriotzen guztizkoaren erdia baino gehiago (% 66) Saharaz hegoaldeko Afrikan izan ziren.

Amen heriotza-arriskua areagotzen duten faktoreen artean pobrezia dago. Hain zuzen, diru-sarrera handiak dituzten herrialdeetan 1 bider 3.300 heriotza aurreikusten dira; diru-sarrera txikiak dituzten herrialdeetan, aldiz, arriskua 1/41ekoa da. Beste elementu aipagarri bat amaren heriotzen eta GIB/HIESaren artean dagoen erlazioa da. Mundu mailan %1,6 da, eta Saharaz hegoaldeko Afrikan %2. Beste era batera esanda, bizirik jaiotako 100.000 haurreko 11 heriotza GIB/HIESarekin lotuta daude.

Sarritan, osasun-zerbitzuak eskuratzeko eta zerbitzu horiek desegiteko orduan dagoen desberdintasunarekin lotuta egoten dira amen heriotza-arrazoiak. Gainera, 15 urtetik beherako nerabeak dira. Haurdunaldiko eta erditzeko konplikazioak dira kolektibo hori hiltzeko arrazoi nagusiak garapen-bidean dauden herrialdeetan.

Heriotza horietako gehienak saihestu ahal izango liratekeen arren, herrialdearen errealitatea garatze-bidean da, eta arazo horrek emakume, haur eta haur askoren bizitza hartzen du, ez baitute osasun-arreta egokirik, eta haurdunaldian eta erditzean mediku espezializatuek laguntza medikorik ez dutelako.

Gainera, osasun-zerbitzuen distantzia fisikoa, informazio falta, zerbitzu egokirik eza eta kultura-praktikak dira arriskuak areagotzen dituzten beste faktore batzuk.

Nerabezaroak ez luke garai bereziki zaurgarria izan beharko osasunaren ikuspegitik. Hala ere, hainbat faktorek, hala nola testuinguruak, kulturak eta pobreziak, eragina izan dezakete nerabeen osasun egoera orokorrean eta osasun baliabideak eskuratzean eta horien kalitatean.

Izan ere, garapen bidean dauden herrialdeetan honako faktoreen tasarik altuenak topatuko ditugu: nahi gabeko haurdunaldiak, antisorgailuen erabilera eskasa, sexu-hezkuntza falta eta GIB/HIESa bezalako infekzioen nagusitasun handiagoa. Faktore horien guztien ondorioz, kolektibo horrek aukera gehiago ditu indarkeria pairatzeko edo giza eskubideak urratzen dituzten praktika kulturalak pairatzeko, hala nola derrigorrezko ezkontzak.

Saharaz hegoaldeko Afrikan, gainera, ugalkortasun-tasa altuaren ondorioz, 0 eta 14 urte arteko biztanleria tasa %43koa da, eta 10 eta 24 urte artekoa %32 ingurukoa. 

UNPFAren datuen arabera, gazteen %10 eta %20 artean 15 urte bete aurretik izan ditu lehenengo sexu harremanak, eta lehenbiziko esperientzia hori zalantzazko adostasuneko egoera batean izatean, antisorgailuen erabilera mugatua da (UNPFA, 2016). Hau da, haur eta gazteen biztanleria-dentsitate handiko lurraldeei buruz ari gara, non sexu praktikak goiztiarrak diren eta testuingurua babesgabetasun eta zaurgarritasun handikoa den.

Halaber, komeni da gogoratzea hezkuntza jasotzeko aukerak asko baldintzatzen duela  pertsona baten aukera-maila bizitzaren alderdi guztietan; baita osasun sexualari eta erreproduktiboari dagokionean ere.

Ikerketa askok berretsi egiten dute hezkuntza maila eta kalitatea zenbat eta altuagoa izan, orduan eta baxuagoak izango direla pobrezia eta desparekotasun egoeran bizitzeko aukerak. Horrek bereziki balio du munduko neskato eta neska gazteen kasuan, generoagatiko hainbat diskriminaziori egin behar dietelako aurre.
Mundu mailan, Afrikan daude sexuen arteko desparekotasun handienak hezkuntzari dagokionez: mendebaldeko eta erdialdeko lurraldeetan, 2000-2015 urteen artean, neskatoen %68 eskolatu zituzten, eta mutikoen %77.

Baina adinean aurrera egin ahala, arrakalak gora egiten du; izan ere, garai eta lurralde horietan bertan, bigarren hezkuntzan izen eman zuten neskatoen ehunekoa %31koa izan zen, eta mutikoena %38koa.
Antisorgailuen erabilerari buruzko datuei dagokienez, Afrikak atentzioa ematen du berriro ere, mundu mailan metodo horiek gutxien erabiltzen diren lurraldea delako. Mendebaldeko eta erdialdeko Afrikan, 15 eta 49 urte arteko emakumeen artean, antisorgailuen erabilera tasa %18koa da edozein metodori dagokionez, eta %13koa metodo garaikideei dagokienez (UNPFA, 2016).

Haurren ezkontzak
Neskato eta neska gazteen eskubide sexual eta erreproduktiboen egoera aztertzeko orduan, garrantzitsua da haurren ezkontzen gaiari heltzea. Neskato eta neska gazteen eskubide urraketa hori hainbat konbentzio eta nazioarteko itunetan landu da, hala nola Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalean; horren arabera, onespena ezin da librea eta osoa izan, baldin eta.

“pertsonetako bat ez bada oraindik nahikoa heldua bizikide bati buruzko erabaki informatu bat hartzeko”.

Gainera, Haurren Eskubideen eta Ongizatearen Afrikako Kartak, 1990eko uztailaren 11koak, hala dio 21. artikuluan:

“Haurren ezkontzak eta ezkontza-konpromisoak debekatuta daude, eta neurri eraginkorrak hartuko dira, baita legezkoak ere, ezkontzeko gutxieneko adina hemezortzi urtean finkatzeko eta ezkontza guztiak erregistro ofizial batean inskribatzea nahitaezkoa dela ezartzeko”.

Hala ere, UNICEFen 2016ko datuen arabera, haurren arteko ezkontzen ehunekorik handienak dituen munduko eskualdea Saharaz hegoaldeko Afrika da; bertan, neskatoen %40 18 urte bete baino lehen ezkontzen dira, eta 8tik bat 15 urte bete baino lehen ezkontzen da.

Gainera, iturri beraren arabera, Mendebaldeko eta Erdialdeko Afrikak zituen 2016an ezkondutako nerabeen ehuneko handiena (%27), eta atzetik, ekialdeko eta hegoaldeko Afrikak (%21). Amnesty Internationalek munduan Giza Eskubideen egoerari buruz egindako txostenaren arabera (2016), Burkina Fason, ezkontza goiztiar eta behartuek 13 urteko milaka neskatori bizitza lapurtzen dien errealitatea izaten jarraitzen du.

Herrialde horretan, soilik %16k erabiltzen ditu antisorgailu garaikideak, eta 15 eta 19 urte arteko neska gazteen ia %20 haurdun daude. Txosten beraren arabera, zenbait neskato eta emakumek ez dakite harreman sexualek haurdunaldiak eragin ditzaketela, eta beste batzuek diote antisorgailuak garestiegiak direla haientzat.

Nazioarteko hainbat antolakunderen datuen eta txostenen arabera, Saharaz hegoaldeko Afrika da hiesaren izurriteak jende gehien hil dituen lurraldea.

Gainera, datuen arabera, Afrikako biztanleen artean, gaur egun emakumeak dira birusa harrapatzen duten gehienak.

Errealitate horren ondorioz, GIB/hiesaren feminizazio terminoa erabiltzen hasi dira, adierazteko arazo horrek, nagusiki, emakume afrikarrei eragiten diela. Faktore askoren ondorioa da hori.
 

Lehenik eta behin, ez dugu ahaztu behar emakume afrikarrak direla zaurgarrienak; izan ere, erabakimen eskasa daukate beren gorputzen inguruan eta beren bikotekideei eta praktika sexualei buruz. Horren atzean haien gaitasuna mugatzen duten portaerak eta beldurrak daude, hala nola adostu gabeko harremanen intzidentzia handia, haurren arteko ezkontzak, adin goiztiarretan nahi gabeko haurdunaldiak, sexu-heziketarik eza nerabeen eta helduen artean, eta horietako asko kondenatuta dauden pobrezia-testuingurua, zeinak tratamenduak edo prebentzio-baliabideak eskuratzeko aukerak mugatzen dituen.

Halaber, GIB/HIE Saren hedapena genero indarkeriarekin lotu ohi da maiz, eta ondorioz, emakumeenganako abusu eta bortxaketekin; horrek eragiten du birusa emakumeengan gizonengan baino gehiago zabaltzea. Emakumeek gaixotasun hori harrapatzeko arrisku gehiago izateko beste elementu bat prostituzioa da, baita turismo sexuala ere.

UPFRAren 2016ko datuen arabera, Saharaz hegoaldeko Afrikako sexu langileen %37k dauka GIB-Hiesa. Gainera, iturri beraren arabera, badira beste faktore batzuk, hala nola faktore sozial eta fisiologikoak, neska gazte afrikarrak bereziki arrisku-egoeran dagoen kolektiboa izatea eragiten dutenak; izan ere, birusa daukaten nerabe-tasaren arabera, neska gazteak adin bereko mutikoen bikoitza dira.

Neska gazteen zaurgarritasun egoera areagotu egiten dute informazio-baliabiderik eta sexu- eta ugalketa-osasun integraleko zerbitzurik ez eskuratzeak.

GIB/Hiesarekin lotutako beste kontu oso garrantzitsu bat da maiz, biktimak, gaixotasuna pairatzen duten amen seme-alabak ere badirela. Batetik, haurdunaldian, erditzean edo edoskitzean gaixotasuna harrapatzeko daukaten arriskuagatik; eta bestetik, umezurtz geratzeagatik, guraso bietako bat hiltzen denean.

OMEren datuen arabera, 2014an 190.000 haur infektatu ziren.

Norberaren sexualitateari eta gorputzari buruz askatasunez erabaki ahal izatea giza eskubide besterenezina da, pertsona guztiek daukatena. LGTBI kolektiboek diskriminazioz betetako munduari aurre egin behar diote,  “heteroarau” delakoaren estandarrekin bat ez egite hutsagatik.

Ikasketa feministetatik heteroaraua zalantzan jarria eta kritikatua izan da zabalki, harreman afektibo-sexual bakarra legitimatzen duelako (gizon baten eta emakume baten artekoa), eta baita familia eredu bakarra ere (familia tradizionala); horrela, giza sexualitatea bizitzeko esperientzia eta forma asko baztertzen ditu.

Joera feminista askotatik behin eta berriz errepikatu izan da heteroaraua sistema patriarkalaren aliatu handia dela. Izan ere, emakume eta gizonen arteko mendekotasun harremana mantentzen laguntzen du, eta horrek azalduko lituzke, neurri batean, LGTBI kolektiboen baitan ezartzen diren genero identitateek eta harremanek zilegitasun bera dutela hausnartzean sortzen diren erresistentziak.

Kolektibo horien egoera bereziki zaila da Saharaz hegoaldeko Afrikan. Amnesty International-ek, munduko giza eskubideei buruzko 2016ko txostenean, azpimarratzen du Afrikan, oraindik ere, ez zaiola heldu LGTBI pertsonen diskriminazioa eta giza eskubideen urraketak lantzeari. Kolektibo hori diskriminatua izan da eta abusuak pairatu ditu Botswanan, Kamerunen, Kenyan, Nigerian, Senegalen, Tanzanian, Togon eta Ugandan. Hain zuzen ere, kontinenteko 54 herrialdetatik 38tan, oraindik ere, homosexualitatea zigortzen dute. Horretarako zenbait tresna erabiltzen dituzte, hala nola osasun arretarako sarbidea ukatzea, atxiloketak, torturak, erailketak eta bortxaketak, jarrera horiek zigortzeko eta zuzentzeko.

Baina, zer ezkutatzen da aniztasun sexuala ukatzearen atzean?  Galdera horri erantzuteko, hainbat faktore aztertu ditzakegu:

•    Aurreiritzi erlijiosoak: LGTBI kolektiboen eskubideen aldeko babesean dagoen oztopo handienetakoa erlijioa izan daiteke; izan ere, homosexualen interesak erasotzen dituzten aurreiritziak zabaltzen laguntzen du. Homosexualitatea gaixotasunarekin lotzen da, batez ere kristautasuna eta islama oso errotuta dauden testuinguruetan, aniztasun sexualaren aurkako erlijioak izanik.

•    Aurreiritzi soziokulturalak: mendebaldeko gizarte askotan gertatzen den bezala, beste oztopo bat heteroaraua izan daiteke. Esaten genuen moduan, eredu horrentzako, onartu daitezkeen eta balioa duten harreman bakarrak gizon eta emakumeen arteko harreman sexu-afektiboak dira; horrela, modu kategorikoan baztertzen ditu estandar horiekin bat egiten ez duten harremanak, demonizatu eta deshumanizatu egiten ditu, eta □antinatural□ gisa hartzen ditu. Halaber, ezin dugu ahaztu, tradizionalki, harreman sexualen helburua ugaltzea dela. Hortaz, homosexualitateak ugalketa sozialaren kontra egiten du, eta ondorioz, gizarte afrikarren biziraupenarentzako arriskutzat hartzen da.

•    Kolonialismoa eta konpromiso politikoaren falta: iruditeria kolektiboaren baitan, eta batez ere, politikaren arlotik, kolonialismoaren herentzia gisa hartzen da homosexualitatea. Horrek bat egiten du “atzerriko gaixotasuna” delako ideiarekin (Nyeck, 2013), eta beraz, kultura afrikarrarekin loturarik ez duen ideiarekin. Horrek azalduko luke, neurri batean, zergatik ez dagoen konpromiso politikorik kolektibo horien eskubideak defendatzeko neurriak eta tresnak sortzeko orduan.

Egoera horren aurrean, hainbat kolektibo afrikar antolatu egin dira, komunitateen eta gobernuen aurrean beren eskubideak aldarrikatzeko. Hona hemen ekimen horietako batzuk:

Lambda Mozambikeko antolakunde bat da. Lan egiten du gobernuak legalki aitortu dezan, orientazio sexuala gorabehera, pertsonen arteko berdintasunaren alde borrokatzen duen entitate gisa. 7 urteko borrokaren ostean, Estatuak aitortu egin zuen. Webgunea: http://www.lambdamoz.org/

Rainbow Sudan. Laguntza eskaintzen die LGTBI kolektiboei; informazioa eskaintzen du herrialdeko lege diskriminatzaileei buruz, eta sentsibilizazio jarduerak egiten ditu homosexualitateari buruzko estereotipoak ezabatzeko.

Gays and Lesbians of Zimbabwe. Giza eskubide unibertsalen kartan oinarritzen den antolakundea da, herrialdean berdintasunaren aldeko borroka sustatzeko.
Eudy Simelane, Hegoafrikako futbol jokalaria izan zen, lesbiana zela argi eta garbi adierazi zuena. LGTBI pertsonen eskubideen alde egin zuen borroka. 2009an eraila izan zen, bortxaketa zuzentzaile baten biktima izan ondoren.

Funeka Soldaat, Free Gender elkarteko aktibista hegoafrikarra da. Entitate honen jardun-eremuen artean, besteak beste, gobernuari zuzendutako intzidentzia lana dago, zigor-bortxaketak gorroto-delitu gisa aitortu ditzaten. Elkarteari buruzko informazio gehiago eskuratzeko, hona webgunea: https://freegender.wordpress.com/about/

Rotimi Fani-Kayode eta Zanele Muholi: LGTBI eskubideen alde borrokatu ziren artistak dira, artearen bidez kolektibo horiei ikusgarritasuna emanez; zehazki, argazkilaritzaren bidez.