Nikaraguako kosta karibetarra historiaz, misterioz eta dibertsitate handiz josita dago. Lurralde zabala da, eta zenbait komunitate bizi dira bertan -indigenak, batik bat-, zeinak beren mundu-ikuskera duten, herrialdeko Pazifikoko kostaldekoaren oso bestelakoa, beren historiak migrazioa, esklabotza, gerrak eta bazterkeria izan baititu ezaugarri.

Bizitzak geldiro egiten du aurrera Karibeko komunitateetan. Oro har, txikiak dira, eta ez dute argindarrik, edateko urik edo saneamendurik -baldin badute, oso mugatua-. Haraino iristeko bideak oso egoera txarrean daude, eta telefonia mugikorrak gorabehera handiak eta estaldura txikia ditu.

Etxeak, paldoen gainean zintzilik, landutako egurrezkoak dira, eta korridore zabalak eta leihateak dituzte. Gehienetan, bide-ertzetan eraikitzen dira, eta, lursail handiak izan ohi dituztenez, ez dira bata bestetik oso gertu egoten. Espainiaren eraginpeko herriak ez bezala, Karibeko komunitateak ez dira elizaren eta erdiko plazaren inguruan antolatzen, baizik eta bide-ertzetan, esan bezala, eta etxe-kopurua 30-50 bitartekoa izaten da.

Komunitate-kontzeptua ulertzeko ordena eta era berezia da. Lurraren eta bertan egon daitezkeen baliabideen jabetza komunitatearena da; lurra gozamen-eskubideari jarraiki lantzen da, baina ez dago inolako jabetza pribatu eskubideren baitan.

Karibetarren bizitza urarekin lotuta dago, etengabe, hala itsasoarekin nola ibaiekin, eta arrantzaz, nekazaritzaz eta abereen hazkuntzaz -oiloak, txerriak...- bizi dira.

Winamba!   (Aurrera!)

Gaztelania ez da hizkuntzarik hedatuena, miskitoa baizik, eta kriola, mayagna eta garífuna ere hitz egiten dira. Miskitoak, egun, Nikaraguako Ipar Karibe Kostan eutsi dio bizirik, bai eta Hondurasko Gracias a Dios departamenduan ere, eta ingelesetik nahiz gaztelaniatik hartzen dituen maileguen bidez aberastu da.

Aisialdiari dagokionez, kirola da jarduera nagusia. Beisbolak du zale gehien; izan ere, Nikaraguako jokalari onenetako batzuk Karibeko komunitateetakoak dira, hala nola Cheslor Cuthbert -txapelketa handietan dihardu-. Andrazkoen kasuan, aisialdi-aukerak gutxi dira, eta, maiz, zenbait elizak (morabiarra eta katolikoa, batez ere) antolatzen dituzten ekintzetara mugatzen dira.

Orobat, Atlantiko kostak emakumezkoen aurkako indarkeria-mailarik handienetakoa du. Andrazkoak kultura tradizionalaren -matxista eta patriarkala- mende bizi dira, bazterturik. Gizonezkoek dute erabakiak hartzeko ahalmena, eta normaltzat jotzen da emakumeak etxeko lanetan aritzea. Halaber, ez da ezagutzera ematen aldi berean garatzen duten ekoizpen-lana.

Gauzak horrela, andrazkoek, egunero, zailtasun eta erronka handiei egin behar izaten diete aurre beren burua garatu ahal izateko. Horrez gain, zenbait errealitatek kolokan jartzen dituzte emakumezkoek bizitza hobea izateko itxaropenak, besteak beste ikasteko abagunerik ezak, Pazifikorako migrazioak -etxe-zerbitzari jarduteko-, droga-trafikoak, langabeziak eta planifikatu gabeko haurdunaldi ugariek.

Egunero, genero-identitateak desparekotasun ugari dakarzkie andrazkoei. Alta, gogoan eduki beharra dago egoera hori are errotuago dagoela komunitate indigenetan eta afrikar jatorrikoetan. Emakumezkoen eskubideak babesteko, parte-hartze kuotei begirako mekanismoak eta legeak daude Nikaraguan. Hala ere, ez dira nahikoa andrazko indigenek komunitate-, lurralde-, udal- eta eskualde-egituretan modu aktiboan parte har dezaten bermatzeko.

Ipar Karibeko Eskualdeko emakumezkoek diote muga garrantzitsuak jartzen dizkietela haiek zuzenbideko subjektutzat hartzeko orduan, bai eta beren buruari, familiari eta komunitateari buruzko erabakietan parte-hartzeko unean ere. Sistema patriarkalak agintzen du, eta hura da aipatu errealitatearen eragile nagusia. Sistema tradizional eta sendo horrek komunitateen bizitza politikoan, sozialean eta ekonomikoan zeharo txertatzeko aukera mugatzen die andrazkoei, eta, ondorioz, esparru pribatuan zein publikoan bizitza beteaz gozatu ahal izatea eragozten die.

Hori guztia gutxi balitz bezala, egoera hauek ere pairatzen dituzte: familia barruko bortizkeria, etxeko esparrutik at beren burua garatzeko oztopo handiak, eta segurtasunik eta beren gorputzekiko errespeturik eza. Horrek guztiak are malkartsuagoa bilakatzen du emakumezkoek aurrera egin ahal izateko bidea, batik bat komunitate txiro eta indigenetan.

Edonola ere, zailtasunak zailtasun, andrazkoak etengabe ari dira borrokan, bai eta buruzagitzarako gaitasunak erakusten ere, esparruak irabazteko eta, maila orotan -komunitatean, udalean edo eskualdean- erabakietan parte hartzeko. Horretarako, EDEPROSASA programako 21 komunitateetako emakumezkoak elkarrekin antolatu dira parte hartzeko eskubidea aldarrikatzeko, eta laguntza jaso dute -bazkidetutako 408 andrazkok, hain zuzen- komunitatearen, familiaren, beren buruaren eta komunitate-garapenaren gaineko erabakietan eragiteko.

Ahelgin horren ondorioz, emakumeen erakundeek presentzia eta parte-hartze handiagoa izatea lortu dute komunitateetako zuzendaritza-batzordeetan, nahiz eta, oraindik, modu apalean -diruzain- edo administrari-lanetan-. Halaber, sentsibilizazio- eta trebakuntza-prozesuen bidez -gizonezkoekin ere egin dira-, aldaketa positiboak gertatu dira, beren eta senideen bizimoduetan eragina izan dutenak. Erakundean, kolektibo gisa babestuak izateko gune egokia aurkitu dute, eta, aitortzen dutenez, nor bere kabuz aritzeak baino emaitza hobeak bermatzen ditu. Hala, orain dela gutxira arte debekatuta izan dituzten erabakiak hartzeko parte-hartze esparruetara iritsi dira.

Jendearen aurrean hitz egiteko gaitasunak landuta eta babesten dituzten legeak hobeto ezagututa, norbere buruarekiko konfiantza sendotzea lortu dute, hala nola jendaurrean parte-hartzeari eta jendeak barregarri uzteari bedurra galtzea. Hala, eremu garrantzitsuenetan -komunitate-gobernuak eta lurralde-gobernu indigenak- aurkeztu dituzte beren eskaerak eta proposamenak, eta borrokan dihardute beren iritziek gizonezkoenenek besteko garrantzia izan dezaten, ez baitute nahi familiarekin eta seme-alabekin zerikusirik ez duten gainerako gaietan gehiago bazter ditzaten.

Andrazkoek aurrera egin dute, nabarmen, gainera; dena den, ahalegina oraindik ere ez da nahikoa, asko dago egiteko, baina prest daude modu egituratuan lanean segitzeko. Xedea da emakumezko gehiagoren laguntza jasotzea, harik eta andrazkoen parte-hartzea komunitate indigenen bizitzan eta antolakuntza-moduetan ohikoa bihurtu arte.

Clorinda Medina Nazareteko komunitatean bizi da, eta EDEPROSASA programak sustatzen dituen prestakuntza- eta trebakuntza-prozesuak hasi eta berehala erabaki zuen parte hartu eta ikasi egin nahi zuela. Bere jomuga -eta komunitateko beste hainbat emakumezkorena- da konfiantza eta autoestimua bereganatzea, ahalduntzeko eta familiako eta komunitateko gizonezkoekiko desparekotasun- eta indarkeria-harremanak aldatzeko.

Clordina bizi den testuinguruan, genero-harremanek andrazkoak diskriminatzen eta baztertzen dituzte, eta emakumezkoen aurkako bortizkeria-maila oso handia da. Clorindaren komunitatean, normaltzat eta ohikotzat jotzen da gizonezkoek boterea izatea, etxe barruan zein kanpoan. Hala, haiek hartzen dituzte erabakiak, eta eginkizunen banaketa ere egiten dute: emakumezkoei etxe barruko esparrua esleitzen diete, eta, ekoizpen-lanetan ere jarduten duten arren, ez dute ordainsaririk jasotzen, ez eta egiten duten guztiaren gaineko aitorpenik ere.  

Hala, Clorindarentzat zaila izan zen bere bizikideak ulertzea andrazkoek hezteko, lan egiteko eta aukerak eskatzeko -beretzat nahiz bere familiarentzat- eskubideak dituela. Hala ere, garai hartan bikotekide zuenak ulertzen ez bazion ere, Clorindak ez zuen amore eman; bere autonomiaren babesari eutsi zion, eta erabaki zuen programako jardueretan parte hartzen eta horien bidez bere burua prestatzen jarraitzea. Senarrak utzi egin zuen, baina Clorinda ondo dago, eta aske sentitzen da: “Inork ez dit ezer galdegiten, nahi dudana egiten dut nire denborarekin”.

“Nire prestakuntza eta garapena dira funtsezkoena”. Clorindak mezu hori bidali nahi die hobetzeko nahia izanik bikotekideek mugatuta bizi diren emakumezkoei. Izan ere, bera ez zen kikildu gizonezko baten laguntzarik gabe bizimodua aurrera atera behar izateagatik; alderantziz, ekoizteko ezgauza izango zelako beldurra gainditu zuen, eta frogatu du lana andrazkoek ere egin dezaketela, bai eta, batik bat, haiek bakarrik aurrera egin dezaketela ere, ahalegina lagun.

Clorindak kontatu bezala, hastapenak zailak izan ziren, bizi diren inguruan ekoiztea ez delako erraza: “Ez zen ezer sustraitzen; barazki txiki-txikiak lortzen genituen, baina trebakuntzen bitartez ekoizpena hobetu dugu, lurra lantzen eta ongarri organikoak erabiltzen ikasita. Orain, produzitzen duguna etxean kontsumitu, saldu eta beste zenbait pertsonarekin partekatzen dugu”.

Patioetako baratzetako ekoizpen-lanaz gain, emakumezkoak lan komunitarioko beste arlo batzuetan parte hartzen -eta parte-hartzea bultzatzen- ari dira, kooperatibetan, kasu. Clorindaren ametsa da bere komunitateko andrazkoek aurrera egiteko aukera gehiago eta baldintza hobeak izatea. Horrenbestez, gainerako emakumezkoak adoretu nahi ditu beren prestakuntzari eta garapenari denbora eskain diezaieten, berak egin zuen bezala.

Leticia Herrera El Llanon bizi da, Mosseko komunitatean, Puerto Cabezas udalerriko erdigunetik 65 kilometrora, Nikaraguako Ipar Karibean. Lurralde konplexua da, zoru gorrixkan hazitako pinudiz betea, eta herritar gehienak miskitoak eta mestizoak dira.

Leticiak 35 urte ditu, eta bere komunitateko burua da. Azken 3 urteotan, modu aktiboan jardun du bere patioan, etxea inguratzen duen lursail batean, baratze agroekologikoak abiatzeko.

Herrialdeko eremu horretan, ez da ohikoa etxea dagoen lursail berean ekoiztea; normalean, lurraldeko familiek oso urrun izaten dituzte lantzeko lurrak (batzuetan, 4 ordura ere), non oinarrizko aleak ereiten dituzten lursail handitan. Eredu estentsibo horretan, nagusiki gizonezkoek hartzen dute ekoizpen-zereginaren ardura, baina beti izaten dute andrazkoen laguntza. Produzitzen dutenari esker, familiek bermatuta dituzte elikagaiak; halere, labore gutxiren mende bizi dira, eta elikadura ez dute batere orekatua, ezta askotarikoa ere.

Halaber, gizonek, ekoizpen-zereginaren erantzukizuna bere gain hartzen dutenez, diru-sarrerak ere zaintzen dituzte. Emakumezkoek, berriz, umeak hazten dituzte; lan horrek ez dakar ordainsaririk, hortaz, andrazkoek mendekotasun ekonomikoa izaten dute.

Ekoizpen-eredu horren desabantailak abiapuntu, EDEPROSASA programak patioko baratzeetan oinarritutako eredu bat proposatu zuen. Ortu horiek familiaren etxebizitzatik hurbil egoten dira, zenbait barazki, fruta-arbola eta animalia txiki izaten dituzte, eta andrazkoek lantzen eta gobernatzen dituzte. Era berean, ingurumen-inpaktu urriko ekoizpen-teknologiak sustatu dira, bai eta klima-aldaketara egokitzeko eta hura mugatzeko neurriak ere. Horrela, aurrera doaz inguruko natura-baliabideei presio txikiagoa eragiten dieten ekoizpen-ereduetarantz.  

Programak bultzatzen dituen jardueretan parte hartu ostean, Leticia bere lursailean hasi zen barazkiak landatzen, bereganaturiko ezagutza praktikan jarrita. Horrez gain, emakumezko gehiagoren bila jardun zuen, nork bere patioan ereiteko ahalegina egin zezan.  

Emakume horiek patioko baratze txikietako agroekologiaren eta ekoizpenaren gaineko trebakuntzan parte hartzera animatu zituzten. Leticia komunitateko eredu bihurtu da, eta bere lursail txikia baratze baten ustiapen egokiaren adibide bilakatu du; izan ere, besteak beste, taroa, jukak, bananak, tomateak, txile piperra, Jamaikako lorea, ayotea eta pipianak eskuratzen ditu bertatik, eta untxiak eta oiloak ere hazten ditu, proteina-ahorakina askotarikoa izan dadin.  
 

Pixkanaka-pixkanaka, etxe-esparruko zereginak baratzeko lanarekin uztartu ditu, eta egitasmo ederra sendotu du. Proiektuaren bidez, gainera, klima-aldaketari aurre egin ahal izan dio, eta familiaren elikadura-iraunkortasuna bermatzen du.

“Jateko beste ekoizten dugu, baina behar duguna baino gehiago ekoitziz gero, saldu egiten dugu, diru-sarrerak eduki ahal izateko” dio Leticiak. Poliki-poliki, gero eta andrazko gehiago ari da taldean sartzen; proiektuaren bitartez ikasitakoa praktikan jartzen eta beren lursail txikiak eraginkortasunez baliatzen ari dira. Leticiaren esanetan, sei emakumek abiatu zuten egitasmoa bere komunitatean, baina, egun, hogeik baino gehiago agertu dute bat egiteko interesa.

Bizi-baldintzak aldatuz doaz proiektuak eragina izan duen komunitateetan, ekoizpen-eredu inklusiboagoa, intentsiboagoa eta erresilienteagoa abiapuntu, andrazkoek komunitateko ekonomiaren dinamizazioan duten parte-hartzeari esker. Horrez gain, askotariko dieta eta familientzako diru-sarrerak sustatzen dira.

Ekoizpen-arloko prestakuntza jasotzeaz gain -eta horren osagarri-, bai Leticia bai komunitateko beste zenbait emakumezko indarkeriari aurrea hartzeari, generoari eta buruzagitzari buruzko ikastaroetan parte hartzen ari dira. Horrek beren errealitatearen gaineko irakurketa osoagoa egitea ahalbidetzen die, eta aukera gehiago ematen beren familietan eta komunitatean harremanak hobetzeko.

Lan-aukera gutxi dago Nikaraguako Ipar Karibeko komunitateetan. Era berean, andrazkoek ikasteko eta beren burua prestatzeko abagune urriak dituzte. Hala, lehen hezkuntza bukatutakoan ikasten jarraitu nahi izanez gero, Puerto Cabezaseraino (departamentuko hiriburua) bidaiatu beste irtenbiderik ez dute. Oso gutxik egin dezakete hori, hirian ikastea garestiegia delako -bertan senideren baten etxean bizitzeko aukera dutenek bakarrik egin dezakete-.

Hala, komunitate horietan bizi diren emakumeek garapen-aukera eta itxaropen eskasak dituzte. Hori ikusirik, EDEPROSASA programak elikagaien transformazio-zentroen eraketa sustatu zuen, komunitateei andrazkoen prestakuntzarako eta hezkuntzarako guneak eskaintzearren.

Zentro horietan, emakumezkoek ogibide bat ikasten dute: lehengaia amaierako produktu bihurtzen dute, balio erantsikoa. Ogiak, gozogintzako produktuak, gozagarriak... egiten ikasten dute, eta komunitatean saltzen dira. Ekimen horrek tokiko ekonomia suspertzeko aukera ekarri du berekin.

Derling Lampson elikagaien transformazio-zentro bateko jardueren burua da, eta ekintza horietan parte hartzen du. Egitasmoaren baitako prestakuntzari esker, zenbait ogi-mota, gozogintzako produktuak, pastelak eta quequeak egiten ikasi zuen. “Jarduera horietan parte hartu aurretik, etxean egoten nintzen, ez nuen lanik. Proiektuan, asko ikasi genuen -beste 19 andrazkorekin aritu zen-, trebakuntza jaso genuen, eta, orain, produktuen prestaketan parte hartzen dugu. Komunitatean bertan saltzen ditugu” kontatu du.  

Horrela, 40 emakumek baino gehiagok -eta, horien bitartez, beren familiek- lan- eta hezkuntza-aukera gehiago dituzte, eta, batik bat, beren bizitzak eta komunitateak hobetzeko itxaropena. Elikagaien transformazio-zentroek baliabide ekonomikoak izateko abagunea ematen diete andrazkoei. Gainera,  bertan egindako lana baratzeetako ekoizpen-ekimenekin osatzen dute; izan ere, zentroetako produktuak, saltsak, ozpinetakoak, Jamaikako arrosa-ardoa... prestatzeko osagai batzuk emakumeek eurek lantzen dituzte. Hitz batean, zentroak andrazkoen bizimodua hobetzeko aukera bat dira.

Milena García El Naranjaleko komunitatean bizi da, eta etxeko lanetan eta nekazaritzan jarduten zuen, harik eta duela hil batzuk egurra prozesatzen eta merkaturatzen espezializatutako kooperatiba baten ardura bere gain hartu zuen arte.

Erantzukizuna hartu zuenean, baina, andrazko askok ez zuten babestu -gizonezkoek ere ez-, zalantzak baitzituzten Milenak egingo zuen kudeaketaren gainean. Alabaina, kooperatiba egokiro kudeatzeko konpromiso eta gaitasun handiak dituela erakutsi du.

Milenaren bilakaera ez zen egun batetik bestera gertatu. Beste zenbait emakumerekin batera, generoaren, buruzagitzaren eta eskubideen gaineko prestakuntza- eta sentsibilizazio-prozesu batean parte hartu zuen. Orduan konturatu zen gaua zela bere kulturaren eta gizarte-arauen hesiak eta mugak, andrazkoak baztertzen dituzten horiek, gainditzeko.

Matxismoa nagusi da Milenaren komunitatean. Horregatik, besteen mesfidantzari aurre egin behar izan dio. Hori bakarrik ez: eredu bihurtu da emakumeentzat, eta erantzukizun horri ere heldu behar izan dio, baina andrazkoek ere zuzendaritza-karguak beren gain har ditzaketela eta hartu behar dituztela erakutsi du.

FOTO 7

Genero-ikerketen arabera, ezinbestekoa da emakumezkoek baliabide ekonomikoak bereganatzea, genero-desparekotasuna murriztuko bada eta andrazkoak ahaldunduko badira. Ideia hori oinarri, EDEPROSASA programak ahalmenak garatzearen eta finantzaketa eskaintzearen aldeko apustua egin du. Hala, mikrokreditu-programa bat jarri du martxan emakumezkoen ekonomia hobetzeko.
Programari esker, Puerto Cabezas udalerriko Tasba Pri inguruan eta beste zenbait komunitatetan, 20 andre baino gehiago negozio txikiak zuzentzeko eta kudeatzeko trebatu dira. Orobat, programaren bitartez, maileguak eskuratu ahal izan dituzte nekazaritzako eta abeltzaintzako produktuen saltokiak abiatzeko. Negozio horiek Nekazaritza-zerbitzuak izendatu dituzte  -“Agro WiWi”, bertako hizkuntzan-.
Nekazaritza-zerbitzu bat tokiko denda bat da, non haziak, plantazioetan erabiltzeko produktuak, izurriteak zaintzekoak eta ekoizpena hobetzeko beste zenbait produktu saltzen diren. “Agro WiWiak” sortu aurretik, produktu horiek guztiak udalerri nagusietan edo urruneko komunitate handiagoetan erosi behar ziren, oso zaila baita Ipar Karibeko Tasba Pri edo Mosseko komunitateetara iristea. Horrexegatik, “Agro WiWiak” tokiko ekonomia bultzatzeko tresna bilakatu dira, eta negozio txikiak kudeatzeko aukera eskaintzen diete emakumezkoei.  

Orain dela 5 hil, negozioen kudeaketari buruzko prestakuntza-tailerretan parte hartu ostean, Reina Gonzálezek berea zabaltzea erabaki zuen. Mailegu bat eskatu eta jasotako diruarekin Nekazaritza-zerbitzu bat ireki zuen. Azaldu duenez, komunitateak oso ondo hartu du negozioa; izan ere, lehen ez bezala, bertako biztanleek ez dute urrutira joan behar ekoizpenerako behar dituzten produktuak erostera, dendan lor baititzakete. Negozio-eredua, beraz, iraunkorra da, eta, oro har, onurak dakarzkio komunitate osoari.
González andrearen esanetan, ekimenak bizitza aldatu dio; berari esker, hezkuntza hobea eman diezaieke seme-alabei, eta, horrez gain, aurrera egiteko baliabideak ditu. Pertsona gisa askeago sentitzen da orain.

Gastronomia da Nikaraguako Karibeko kultura-erakargarririk nagusietako bat, zapore bikaineko makina bat platerek osatzen baitute. Kokoa izan ohi dute funtsezko osagarri, eta bizitza, arima, ematen diete aspaldiko tradizioei, herri horien eta beren kulturen arteko lokarri izan diren ohiturei.

Elikagai tradizional horien artean, askotarikoak -dastatzen dituenak maitemindu egiten da-, koko-ogia nabarmendu beharra dago. Ogi xumea da, kostaldeko herritarren berotasunean oratua eta kozinatua, eta zapore harrigarria du.

Etxean egindako Karibeko zapore batez gozatu nahi baduzu, jarraitu hurrengo errezetako urratsei eta ezagutu koko-ogi aparta.

Osagaiak:

250 gramo irin

Lata 1 koko-krema (300 g)

Katilu erdi azukre

Gatz apur bat

180 g gurin urtu

Arrautza-gorringo 1, ogia gorritzeko esne pitin batekin irabiatua

Koilarakada 1 legamia

Prestaketa:

1.    BERATU LEGAMIA UR EPEL ETA GAZIAN ORDUBETEZ.

2.    NAHASI GURIN URTUA ETA AZUKREA. IRABIATU INDARREZ.

3.    ERANTSI KOKO-ESNEA GURIN URTUARI ETA AZUKREARI. IRINA PIXKANAKA ERANTSI BEHAR DA.

4.    ORATU PASTA HOMOGENEOA LORTU ARTE. EGIN OPILTXO BAT.

5.    UTZI PAUSATZEN ORDUBETEZ.

6.    GERO, ORATU BERRIZ ERE, ETA BOTA OREA MOLDE BATERA (AURRETIK IGURTZI GURINEZ, OREA ITSAS EZ DADIN). UTZI HAZTEN BI ORDUZ, GIRO-TENPERATURAN (OREA EPEL EGON BEHAR DA).

7.    JARRI LABEA BEROTZEN, 15 MINUTUZ. GORRITU OREA ESNE APUR BATEAN IRABIATUTAKO ARRAUTZA-GORRINGOAZ.

8.    SARTU OREA LABEAN, 40 BAT MINUTUZ (210 GRADUTAN).

9.    ATERA MOLDETIK ETA UTZI HOZTEN. JATEKO PREST DUZU!

https://youtu.be/cuPYfP9fkI8